از رامشگری تا كنسرت

موسیقی مطربی سالیان گذشته , در دربار قاجار نیز راه می یابد و بدون هیچ تغییری در فساد گذشته غوطه ور شده و علم و فلسفه و موسیقی را به كلی كنار می گذارد و تنها به جلوه های مجلس آرایی و بزم و عشرت طلبی های بی هویت بها می دهد

بی‌خبری‌ و لاابالی‌گری‌ شاهان‌ سلسله‌ قاجار در آن‌ دوران‌ باعث‌ عقب‌ماندگی‌ ایران‌ شده‌ بود. اما از طرفی‌ ظهور افكار تجددطلبی‌، آزادیخواهی‌ و وقوع‌ انقلاب‌ مشروطیت‌، باعث‌ دگرگونی‌های‌ شگرفی‌ می‌شود. موسیقی‌ مطربی‌ سالیان‌ گذشته‌ ، در دربار قاجار نیز راه‌ می‌یابد و بدون‌ هیچ‌ تغییری‌ در فساد گذشته‌ غوطه‌ور شده‌ و علم‌ و فلسفه‌ و موسیقی‌ را به‌ كلی‌ كنار می‌گذارد و تنها به‌ جلوه‌های‌ مجلس‌آرایی‌ و بزم‌ و عشرت‌ طلبی‌های‌ بی‌هویت‌ بها می‌دهد. در چنین‌ شرایطی‌ عده‌یی‌ از هنرمندان‌ كه‌ به‌ عمق‌ فاجعه‌ پی‌ برده‌ و فساد بیش‌ از حد را ملاحظه‌ كرده‌اند به‌ موسیقی‌ و هنر ناب‌ می‌اندیشند. «چالانچی‌ خال‌» نوازنده‌ بنام‌ دوره‌ فتحعلی‌ شاه‌ قاجار و استاد زهره‌ و مینا بانوی‌ هنرمند دوران‌ محمدشاه‌ از این‌ دسته‌اند. اینان‌ در علم‌ موسیقی‌ از استادان‌ بی‌نظیری‌ بوده‌اند و سهراب‌ و رستم‌ استادان‌ آنها از معارف‌ اهل‌ این‌ هنر به‌ شمار می‌آمدند.

در دوره‌ ناصرالدین‌ شاه‌، عبدالجواد خراسانی‌، ریاضی‌دان‌ معروف‌ و از موسیقیدانان‌ مشهور آن‌ دوره‌ در تجدد بنای‌ موسیقی‌ می‌كوشد. او از نوازندگان‌ خوب‌ تار بود و نظریاتی‌ در باب‌ موسیقی‌ داشت‌. آخوند ملاعلی‌ محمد، یكی‌ دیگر از ریاضی‌دانان‌ دوره‌ قاجاریه‌ بود كه‌ در موسیقی‌ نظری‌ استادی‌ بی‌همتا بود. ولی‌ با تمام‌ این‌ اوصاف‌، هنر موسیقی‌ به‌ قول‌ یك‌ مستشرق‌، در این‌ زمان‌ها به‌ دست‌ اشخاص‌ بی‌هویت‌ می‌افتد و از مبنای‌ علمی‌ و نظری‌ محققان‌ موسیقی‌ ایران‌ و اروپا دور می‌ماند. مجلس‌ آرایی‌ و بزم‌، این‌ هنر را از وظیفه‌ اصلی‌ خود دور ساخته‌ و موسیقی‌ به‌ جای‌ پرداختن‌ به‌ احساسات‌ و ارزش‌های‌ والای‌ بشری‌ به‌ امور مبتذل‌ می‌پردازد. البته‌ این‌ ركود و تنزل‌ تنها به‌ هنر موسیقی‌ محدود نمی‌شود. پس‌ از مرگ‌ محمدشاه‌، ناصرالدین‌ شاه‌ به‌ تخت‌ سلطنت‌ می‌نشیند، و بعدها میرزا تقی‌ خان‌ امیركبیر، به‌ عنوان‌ صدراعظم‌ انتخاب‌ می‌شود. وی‌ تصمیم‌ داشت‌ تا ایران‌ را از نو بسازد.

بنابراین‌ برای‌ بالا بردن‌ سطح‌ فرهنگ‌ و هنر كشور، اقدام‌ به‌ تاسیس‌ مدرسه‌یی‌ به‌ نام‌ دارالفنون‌ كرد. امیركبیر بنیان‌ علمی‌ بسیاری‌ از علوم‌ و هنرها را در ایران‌ آن‌ روز پی‌ افكند و لومر فرانسوی‌ نسبت‌ به‌ تاسیس‌ شبكه‌ موزیك‌ نظام‌ اقدام‌ كرد. دگرگونی‌های‌ بسیاری‌ آغاز می‌شود. تحصیل‌ علمی‌ موسیقی‌ با قواعد و اصول‌ مربوطه‌ و آشنا ساختن‌ آهنگسازان‌ با شیوه‌های‌ مدرن‌ آهنگسازی‌ و هم‌ آهنگی‌ منجر به‌ ایجاد جامعه‌ حرفه‌یی‌ موسیقی‌ كشور می‌شود. تربیت‌ یافتگان‌ موسیقی‌ نظام‌ برای‌ اداره‌ كردن‌ دستجات‌ موزیك‌، در كسوت‌ صاحب‌ منصبی‌ در دسته‌ های‌ موسیقی‌ كار خود را شروع‌ می‌كنند. و تشكیل‌ اركستر زهی‌ به‌ همراه‌ ورود ویولن‌ به‌ ایران‌ بعد دیگری‌ در موسیقی‌ به‌ وجود می‌ آورد. مكتوب‌ كردن‌ موسیقی‌ ایرانی‌ و تنظیم‌ آنها برای‌ پیانو و سفارش‌ چاپ‌ تعدادی‌ از آثار موسیقی‌ ایران‌ شامل‌ چهارگاه‌، همایون‌ و ماهور به‌ انضمام‌ چندین‌ تصنیف‌ و رنگ‌ از دیگر اقدامات‌ آن‌ دوران‌ به‌ شمار می‌رود.

سلیمان‌ خان‌ اولین‌ و بهترین‌ شاگرد لومر نوازنده‌ كلارنیت‌ بود و احترام‌ خاصی‌ داشت‌. از شاگردان‌ دیگر لومر، غلامرضا خان‌ سالار معزز بود، وی‌ تحصیلكرده‌ كنسرواتور پتروگراد كه‌ چندی‌ نیز نزد ریمسكی‌ كورساكف‌ به‌ یادگیری‌ پرداخته‌ بود، سمت‌ معلمی‌ شعبه‌ موزیك‌ و ریاست‌ كلی‌ موسیقی‌ را عهده‌دار بود. او با ترجمه‌ كتابی‌ در مورد هارمونی‌ و سازشناسی‌ و اركستراسیون‌ موسیقی‌ نظامی‌، جزوه‌یی‌ نیز برای‌ تدریس‌ این‌ رشته‌ تهیه‌ كرده‌ بود. این‌ مدرسه‌ كه‌ ابتدا از شعب‌ دارالفنون‌ محسوب‌ می‌شد، در پی‌ تغییرات‌ به‌ تشكیلات‌ وزارت‌ معارف‌ پیوسته‌ و به‌ مدرسه‌ موسیقی‌ تغییر نام‌ یافت‌. این‌ مدرسه‌ اولین‌ آموزشگاه‌ رسمی‌ كشور جهت‌ تعلیم‌ و تربیت‌ موسیقی‌ در ایران‌ به‌ شمار می‌رود.

سالار معزز در آن‌ دوران‌ مارش‌های‌ نظامی‌ و سرودهای‌ بی‌شماری‌ را تصنیف‌ كرد. از آثار دیگر او فانتزی‌ ماهور برای‌ پیانو است‌ كه‌ در روسیه‌ به‌ زیور طبع‌ آراسته‌ شدن‌ معروف‌ است‌.

مین‌باشیان‌ بعد از انقلاب‌ مشروطیت‌ ایران‌، اولین‌ سرود ملی‌ را ساخت‌ كه‌ نت‌ پیانوی‌ آن‌ در سال‌ ۱۳۰۱ در ژنو به‌ چاپ‌ رسید. نام‌ سرود مذكور سرود سلامتی‌ دولت‌ علیش‌ه‌ ایران‌ بود. سالار معزز در سال‌ ۱۳۱۴ موفق‌ به‌ دریافت‌ مدال‌ «گوستاو هلندر» بزرگترین‌ نشان‌ كنسرواتوار می‌شود. می‌گویند او نخستین‌ آسیایی‌ بود كه‌ به‌ این‌ موفقیت‌ دست‌ یافت‌. وی‌ بعد از بازگشت‌ به‌ ایران‌، معاونت‌ اداره‌ كل‌ موزیك‌ قشون‌، سرپرست‌ اركستر تازه‌ تاسیس‌ سمفونیك‌ بلدیه‌ و ریاست‌ هنرستان‌ موسیقی‌ را عهده‌دار بود.

یكی‌ دیگر از شخصیت‌های‌ موسیقی‌ آن‌ دوران‌ حسین‌ هنگ‌ آفرین‌ است‌ كه‌ علاوه‌ بر تحصیلات‌ موسیقی‌ نظامی‌، به‌ مبانی‌ موسیقی‌ ایران‌ نیز آشنایی‌ داشت‌ و در نواختن‌ سه‌ تار از سرآمدان‌ به‌ شمار می‌رفت‌. وی‌ از شاگردان‌ میرزا عبدالله‌ بود و به‌ ردیف‌ موسیقی‌ ایرانی‌ تسلط‌ داشت‌. هنگ‌ آفرین‌ علاوه‌ بر نواختن‌ پیانو، با سازهای‌ بادی‌ و ویولن‌ نیز آشنا بوده‌ است‌.

ابراهیم‌ آژنگ‌، شاگرد دیگر موزیك‌، از نوازندگان‌ ویولن‌ بود. وی‌ در زمان‌ تاسیس‌ رادیو تهران‌ سرپرست‌ اركستر بود، مدرسه‌ موسیقی‌ كه‌ در آن‌ زمان‌ به‌ وزارت‌ معارف‌ ملحق‌ شده‌ بود، به‌ عنوان‌ یك‌ مدرسه‌ اختصاصی‌ شناخته‌ می‌شد، كه‌ شرط‌ ورود به‌ آن‌ داشتن‌ گواهینامه‌ پایان‌ تحصیلات‌ ابتدایی‌ بود. دوره‌ این‌ مدرسه‌ پنج‌ سال‌ بود كه‌ در پایان‌ به‌ صدور مدرك‌ دیپلم‌ موسیقی‌ اقدام‌ می‌كرد. جهان‌بینی‌ها در اثر انقلاب‌ مشروطیت‌ دچار تغییر شد و خاستگاه‌ هنر نو در جریان‌ همان‌ تحولات‌ شكل‌ گرفت‌. موسیقی‌ شنوندگان‌ تازه‌یی‌ را می‌ یافت‌ و شكل‌ نوین‌ به‌ خود می‌گرفت‌ و نگرش‌ به‌ آن‌ دچار تحول‌ و دگرگونی‌ می‌گشت‌. دیگر مطربی‌ و رامشگری‌ در كار نبود. خواست‌های‌ تازه‌ شنوندگان‌ و آهنگسازان‌ در ارتباط‌ با تحولات‌ اجتماعی‌، اجرای‌ كنسرت‌ها و ورود سازهای‌ مدرن‌ و بین‌المللی‌، اشكال‌ تازه‌یی‌ را در موسیقی‌ ایران‌ به‌ وجود می‌آورد. و نت‌ با سامان‌ دادن‌ به‌ نوعی‌ از موسیقی‌ كه‌ دچار فراموشی‌ می‌شد و با هنر نقل‌ تازه‌، دیگر همان‌ موسیقی‌ ابتدایی‌ نبود. بالاخره‌ با ظهور شخصیت‌های‌ بزرگی‌ در موسیقی‌ ایران‌، كه‌ نشانی‌ از تحرك‌ و تحول‌ بود، به‌ تاریخ‌ دگرگونی‌ سرعت‌ بیشتری‌ بخشیده‌ شد. دوران‌ اخیر در طی‌ سده‌های‌ گذشته‌ تاریخ‌ ایران‌، شاهد گرایش‌های‌ مختلف‌ هنری‌ و موسیقی‌ بود. استادان‌ بزرگی‌ كه‌ گاه‌ آوازه‌ جهانی‌ یافتند، در این‌ صد سال‌ اخیر ظهور كردند و آثار خود را در تمام‌ عرصه‌های‌ موسیقی‌ ارایه‌ كردند.