رد پای ابو عطا در نواهای نو

عباس خوشدل, آهنگساز راز گشا از تجربه ساخت موسیقی مذهبی می گوید

وقتی آلبوم موسیقی نیلوفرانه به بازار آمد، ناگهان همه چیز در دنیای ذهنی مردم از موسیقی تغییر کرد و علاقه‌مندان زیادی این اثر را خریدند. آنها که افتخاری را یک خواننده تخصصی در حوزه موسیقی ردیف دستگاهی تلقی می‌کردند، با نیلوفرانه دریافتند صدای او توانایی‌های بسیاری دارد.

علاوه بر این، انتشار نیلوفرانه، یکی از یادرفته‌های موسیقی را به یاد خیلی‌ها آورد.استاد عباس خوشدل، مویی سپید کرده که سراسر در موسیقی بوده است. او با انتشار نیلوفرانه نشان داد که صاحب ذوق و سلیقه است و به قول هنرمندان، آثارش امضا دارد.این ردپا در آثار او تا به امروز قابل تعقیب است. رازگشا، آخرین اثر این هنرمند است که برای چندمین بار باعث همکاری او با افتخاری شده است. این اثر چندی پیش منتشر شد. به بهانه رازگشا، سراغ وی رفتیم و گفت‌وگویی انجام دادیم که می‌خوانید.

▪ چه شد که تصمیم گرفتید ملودی‌هایی برای پاسداشت ائمه اطهار (ع)خلق کنید و در نهایت چگونه رازگشا ساخته شد؟

ـ اگر یادتان باشد، بعد از اینکه نیلوفرانه منتشر شد، خیلی زود مداحان اهل بیت، ملودی آن را گرفتند و بدون اینکه به کلام توجه کنند، از آن در مجالس مختلف استفاده کردند.

در‌واقع آنها از کلام مناسبی برای این تلفیق سود نجستند و این مساله باعث شد که من انگیزه‌ای برای معرفی یک الگوی بهتر داشته باشم. از سوی دیگر تهیه‌کننده رازگشا (سازمان بسیج صدا و سیما) نیز مثل من در نظر داشتند که با ساخت آثاری جدید بتوانیم نیروهای جوان کشور را به شکلی درست و درخور شأن ائمه با آن بزرگان آشنا کنیم.

ضمن اینکه ادامه مسیر نیلوفرانه و آن شکل و شمایل چندان میسر نبود. می‌خواستم به فضایی جدید در خلق ملودی‌های مذهبی برسم. به‌عنوان مثال شما در رازگشا یک آهنگ دارید به نام یار دردمندان که درباره مولا علی(ع) است. اگر دقت کرده باشید، در سال‌های گذشته بسیاری از آهنگ‌هایی که برای حضرت علی(ع) ساخته شده، اغلب روی غزل شهریار (علی ای همای رحمت تو چه آیتی خدا را) ساخته شده که اکثرا در مایه دشتی است.

در نتیجه اغلب شنوای حال و هوایی غمناک و تعزیه‌گونه بوده‌ایم. این یک واقعیت است اما من در ابتدای امر برای اینکه متفاوت عمل کرده باشم، از شعر زنده‌یاد شهریار استفاده نکردم و به‌جایش شعری از عباس شهری را به‌کار بردم. این خودش یک جهش بود که شنونده معاصر من به تجربه‌ای جدید برسد. اگر از آن شعر استفاده می‌کردم، تداعی‌کننده آثاری می‌شد که دیگران ساخته بودند. در ضمن من یار دردمندان را در مایه شوشتری ساخته‌ام که به‌طور کامل از هر تصوری فاصله گرفته باشم.

▪ در‌واقع به‌نظر می‌رسد تلاش کرده‌اید با استفاده از کلام فاخر، با سایر آثار مذهبی تفاوت داشته باشید؟

ـ بله، همین‌طور است. در موسیقی ایرانی، تلفیق شعر و موسیقی، امری بسیار حساس و خطیر است و باید با التفات کامل به‌سمت آن رفت. در این ۸ قطعه آلبوم رازگشا سعی کردم از کلام شاعران به نسبت قدیم استفاده کنم. این اثر شما را به یک رازگشایی می‌کشاند.

منتها این رازونیاز به مدد اشعاری است که کاملا در قالب کلاسیک سروده شده‌اند و از حال‌وهوایی کاملا اعتقادی برخوردارند. تلاش عمده من در رازگشا این بود که از تمامی مولفه‌ها برای دوری از سوگ و سوگواری استفاده کنم. جالب است که برایتان بگویم ریتم تمام قطعات، ریتم سینه‌زنی است.

با خودم فکر کردم اگر مداحان در آینده بخواهند از ملودی‌های رازگشا در مجالس عزاداری استفاده کنند، می‌توانند به‌واسطه چنین ریتمی به‌خوبی از آنها سود ببرند و از سوی دیگر استفاده از اشعار فاخر، الگوی خوبی برای کلام‌گذاری خواهد بود.

▪ شما به‌طور کلی علاقه خاصی به موسیقی‌ای دارید که در آن ارتباط میان انسان و پروردگار مطرح است. این مقوله ریشه در کجا دارد؟

ـ این به دوران طفولیت من برمی‌گردد. در منطقه‌ای زندگی کرده‌ام که تعزیه و روضه در آن بسیار وجود داشته است. در‌واقع خیابان ری، یکی از مناطق اصیل تهران است که جلسات قرآن و روضه و عزاداری همیشه برپا بوده است. به همین دلیل به کرات روضه و تعزیه دیده‌ام و طبیعی است که آموخته‌های دوران کودکی‌ام در روزگار پختگی تاثیر گذاشته است. موسیقی‌ای که امروز از من می‌شنوید، دارای وجوه عرفانی حاصل آن روزهاست.

▪ آیا اصولا تعریفی از موسیقی مذهبی دارید؟

ـ هر موسیقی‌ای که ما را به سمت عرفان و مسائل الهی سوق بدهد، یک نوع موسیقی مذهبی است. منتها این مقوله محدودیت ندارد و این طور نیست که حتما باید یک قطعه در مایه ابوعطا بشنوید تا آن را موسیقی مذهبی تلقی کنید. امکان دارد شما یک قطعه از باخ بشنوید که چنین وضعیتی را در شما ایجاد کند، آن هم موسیقی مذهبی است.

البته عکس این موضوع هم صدق می‌کند. من معتقدم نحوه استفاده از ابزار مهم است. امکان دارد یک نفر با سه‌تار قطعه‌ای بنوازد که مایه‌های عرفانی و مذهبی داشته باشد، همان‌طور که یک نوازنده سعی می‌کند با سه‌تارش یک قطعه موسیقی راک تولید کند. نحوه استفاده از موسیقی مهم است. مرحوم استاد محمدتقی مسعودیه استاد من بود. یک روز ایشان به من گفت خوشدل شما از هارمونی آنچنان می‌توانید استفاده کنید که عطر و بوی سه‌گاه و ابوعطا را از بین نبرید.

یعنی وقتی قرار است قطعه‌ای هارمونیک براساس یکی از گام‌های موسیقی ایرانی بنویسید باید به نحوی آن را به کار ببرید که آن اصالت از بین نرود.

▪ ارکستراسیون شما در آلبوم رازگشا به نحوی است که به نسبت سایر آثارتان میزان استفاده از سازهای ایرانی بیشتر شده و حضورشان پررنگ‌تر است. دلیل این ترکیب‌بندی چیست؟

ـ نیلوفرانه از ارکستراسیون والایی برخوردار نبود. به دلیل اینکه فضا اجازه نمی‌داد و بهتر بود من روی ملودی‌ها مانور بدهم، اما در نیلوفرانه ۲ میزان ارکستراسیون بیشتر شد. این رنگ‌بندی در صدایم‌کن به سمت نسل جوان تغییر پیدا کرد، در رازگشا برای اولین‌بار از دف استفاده کردم که علاوه بر استقبال نسل جوان، موجب این شد که حال و هوای عرفانی و ایرانی اثر بیشتر نمایان شود. از نظر رنگ‌آمیزی به چند ساز ارج گذاشتم. از جمله سه‌تار، همانطور که بهتر می‌دانید سه‌تار، سازی است که اغلب برای تک‌نوازی و یا برای جواب آواز در نظر گرفته می‌شود؛ یعنی جایگاه چندانی در ارکستر ندارد.

من تلاش کردم این ساز در ارکستراسیون رازگشا به شکلی مورد استفاده قرار بگیرد که نقشی متفاوت و متمایز داشته باشد.

▪ عمده همکاری‌های شما در دهه اخیر با علیرضا افتخاری بوده است. چه عاملی سبب شده که شما با وجود آثار ضعیفی از ایشان همچنان این همکاری را ادامه بدهید؟

ـ به نظر من علیرضا افتخاری یکی از بهترین خواننده‌های معاصر در موسیقی ایران است که صدایش از توانایی‌های فوق‌العاده‌ای برخوردار است. از سوی دیگر من با تمام وجود برای او آهنگ ساخته‌ام و این آثار در وجود او رسوب کرده است. او هر جایی که باشد بخشی از آهنگ‌های من را حتی بدون ساز اجرا می‌کند و معتقد است من به خوبی او و روحیاتش را می‌شناسم و از سوی دیگر به جنس صدایش شناخت دارم. در واقع همین شناخت روحی و موسیقایی است که رنگ و بوی دیگری به آثارمان بخشیده است. شما به یاد بیاورید وقتی نیلوفرانه‌ منتشر شد و موجی که به لحاظ عرفانی و روحی در علاقه‌مندان به موسیقی و حتی مردم عادی ایجاد کرد، این روند همچنان ادامه دارد.

دوسوم نمایندگان مجلس نامه‌ای به آقای ضرغامی نوشتند و از تولید این اثر تشکر کردند. در نامه آنها تلویحا آمده بود که ما در سال‌های اخیر قطعاتی به این زیبایی نشنیده بودیم. آنها از رئیس سازمان صدا و سیما و در آن نامه خواسته بودند که از تولید چنین آثاری بیشتر حمایت شود.

▪ در بخش‌های مختلفی از صحبت‌هایتان به ارتباط نسل جوان با موسیقی عرفانی و موسیقی مذهبی صحبت کردید. دلیل این امر چیست؟

ـ فکر می‌کنم که در چنین شرایطی برقراری این ارتباط طبیعی است. چون به هر یک خلأ عاطفی و روحی میان این نسل و مبانی هستی‌شناسی به وجود آمده که به مدد ابزاری مثل موسیقی می‌توان این خلأ را پر کرد. من از روزی که نیلوفرانه را آغاز کردم یکی از اهداف اصلی‌ام ایجاد پیوند میان این دو بود و دیدید که با گذشت زمان این پیوند محکم‌تر شد.

فکر می‌کنم رازگشا هم احتیاج به گذشت زمان دارد. گاهی اوقات دلم می‌گیرد که چرا نهادهای توانمند دولتی از موسیقی‌های فاخر و اصیل حمایت نمی‌کنند. بعضی از شبکه‌ها موسیقی‌هایی پخش می‌کنند که درخور شأن نیست.