بیوتکنولوژی, ابزاری جهت نیل به توسعه پایدار

در شش هزار سال قبل از میلاد مسیح, سومریان و بابلی ها از مخمرها در مشروب سازی استفاده می کردند مصری ها در حدود چهار هزار سال قبل با کمک مخمر و خمیر مایه, نان می پختند در این دوران فرآیندهای ساده و اولیه بیوتکنولوژی و به ویژه تخمیر توسط انسان به کار گرفته می شد

در شش هزار سال قبل از میلاد مسیح، سومریان و بابلی‌ها از مخمرها در مشروب‌سازی استفاده می‌کردند. مصری‌ها در حدود چهار هزار سال قبل با کمک مخمر و خمیر مایه، نان می‌پختند. در این دوران فرآیندهای ساده و اولیه بیوتکنولوژی و به‌ویژه تخمیر توسط انسان به‌کار گرفته می‌شد.

توسعه در شرایط فعلی جهان، بدون دستیابی به فناوری‌های پیشرفته امکان پذیر نیست. تفاوتی که امروز بین جهان در حال توسعه و جهان توسعه یافته وجود دارد، براساس سرمایه، حجم تجارت، منابع طبیعی و حتی تجهیزات صنعتی نیست، بلکه معیار اصلی تفاوت بین دنیای پیشرفته صنعتی و جهان غیر صنعتی، فناوری و به ویژه فناوری پیشرفته است. چه بسا کشورهایی بدون بهره‌مندی از منابع غنی و سرمایه‌های کلان، تنها با رشد تکنولوژی خود توانسته‌اند به قدرت اقتصادی در دنیا تبدیل شوند. بنابراین فناوری پیشرفته، جایگاه ویژه‌ای دارد و ما باید در کنار توسعه انسانی، توسعه فرهنگی، توسعه اقتصادی و توسعه علمی، به این مهم توجه داشته باشیم.

یکی از نوین‌ترین فناوری‌هایی که امروزه مطرح است و روز به روز نقش بیشتری در حوزه‌های مختلف توسعه ایفا می‌کند، فناوری زیستی می‌باشد. در حال حاضر در کشور ما سند ملی زیست فناوری (بیوتکنولوژی) جمهوری اسلامی ایران در هیأت دولت به تصویب رسیده است. برای این سند که از سوی کمیته ملی زیست فناوری (بیوتکنولوژی) وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ارائه شده، عنوان راهبرد ایران سبز انتخاب شده است، زیرا سبز بودن نزد ایرانیان، به معنای حیات، شادابی و سلامت است و کارشناسان امیدوارند با عمل به راهبردهای این سند ملی، کشوری با توسعه پایدار داشته باشیم و سلامت و نشاط برای هموطنان به ارمغان آورده شود.

این نوشتار بر آن است که با تعریف "بیوتکنولوژی" و "توسعه پایدار"، ارتباط و تاثیری که این فناوری بر توسعه می‌گذارد را مورد تحلیل و بررسی اجمالی قرار دهد.

● تعریف بیوتکنولوژی

گستردگی و تنوع کاربردهای بیوتکنولوژی، تعریف و توصیف آن‌را کمی مشکل و متنوع ساخته است. برخی آن‌را مترادف میکروبیولوژی صنعتی و استفاده از میکروارگانیسم‌ها می‌دانند و برخی آن‌را معادل مهندسی ژنتیک تعریف می‌کنند. اما به‌طور کلی می‌توان تعریف زیر را برای بیوتکنولوژی ارائه داد:

کاربرد روش‌های علمی و فنی در تبدیل بعضی مواد به کمک عوامل بیولوژیک (میکروارگانیسم‌ها، یاخته‌های گیاهی و جانوری و آنزیم‌ها و... ) برای تولید کالا و خدمات در کشاورزی، صنایع غذایی، دارویی، پزشکی و سایر صنایع.

هرچند که با گذشت زمان دانشمندان به مفاهیم مشترکی در مورد تعریف بیوتکنولوژی نزدیک شده‌اند، اما هر متخصص و دانشمندی تعریف جداگانه‌ای از بیوتکنولوژی ارائه می‌دهد

● توسعه پایدار

توسعه پایدار درک درست از تعامل، در نظام به هم پیوسته فرآیند‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی است. به بیان دیگر توسعه پایدار عبارت از توسعه‌ای همه جانبه در کلیه بخش‌ها می‌باشد، که در عین انجام کلیه فعالیت‌ها، کم‌ترین آسیب زیست محیطی به منابع مورد استفاده وارد شود. به‌طور کلی توسعه پایدار با مفهوم سنتی توسعه که اصولاً بر محور رشد اقتصادی متمرکز شده است، تفاوت‌های اساسی دارد. توسعه پایدار از حدود اقتصادی صرف فراتر رفته و عوامل اجتماعی اعم از تغذیه، بهداشت، شرایط زندگی و تمامی ابعاد فرهنگی و معنوی فردی مانند خلاقیت، کیفیت زندگی و حقوق اولیه را در بر می‌گیرد.

● تاریخچه بیوتکنولوژی

در تقسیم بندی زمانی می‌توان سه دوره برای تکامل بیوتکنولوژی قائل شد:

۱)دوره تاریخی

در این دوره بشر با استفاده ناخود آگاه از فرآیندهای زیستی به تولید محصولات تخمیری مانند نان، مشروبات الکلی، لبنیات، ترشی‌جات، سرکه و غیره می‌پرداخت. در شش هزار سال قبل از میلاد مسیح، سومریان و بابلی‌ها از مخمرها در مشروب‌سازی استفاده می‌کردند. مصری‌ها در حدود چهار هزار سال قبل با کمک مخمر و خمیر مایه، نان می‌پختند. در این دوران فرآیندهای ساده و اولیه بیوتکنولوژی و به‌ویژه تخمیر توسط انسان به‌کار گرفته می‌شد.

۲)دوره میانی

در این دوره بشر با استفاده آگاهانه از تکنیک‌های تخمیر و کشت میکرو‌ارگانیسم‌ها در محیط‌های مناسب و متعاقباً استفاده از فرمنتورها در تولید آنتی بیوتیک‌ها، آنزیم‌ها، اجزاء مواد غذایی، مواد شیمیایی آلی و سایر ترکیبات، به گسترش این علم مبادرت ورزید. در این دوره این بخش از علم به نام میکرو‌بیولوژی صنعتی معروف بود و هم‌اکنون نیز روند استفاده از این فرآیندها در زندگی انسان ادامه دارد. لیکن پیش‌بینی می‌شود به تدریج با استفاده از تکنیک‌های بیوتکنولوژی نوین بسیاری از فرآیند‌های فوق نیز تحت تاثیر قرار گرفته و به سمت بهبود و کارآیی بیشتر تغییر ‌یابد.

۳)دوره نوین بیوتکنولوژی

در این دوره بیوتکنولوژی با کمک علم ژنتیک در حال ایجاد تحول در زندگی بشر است. بیوتکنولوژی نوین مدتی است که رو به توسعه بوده و روز به روز دامنه و وسعت بیشتری می‌یابد. این دوره زمانی از سال ۱۹۷۶ با انتقال ژن‌هایی از یک میکروارگانیسم به میکروارگانیسم دیگر آغاز شد. تا قبل از آن دانشمندان در فرآیند‌های بیوتکنولوژی از خصوصیات طبیعی و ذاتی (میکرو) ارگانیسم‌ها استفاده می‌کردند. لیکن در اثر پیشرفت در زیست شناسی مولکولی و ژنتیک و شناخت عمیق‌تر اجزا و مکانیسم‌های سلولی و مولکولی، متخصصین علوم زیستی ‌توانستند به اصلاح و تغییر خصوصیات (میکرو‌) ارگانیسم‌ها بپردازند و (میکرو) ارگانیسم‌هایی با خصوصیات کاملاً جدید بوجود آورند تا با استفاده از آن‌ها بتوانند ترکیبات جدید را با مقادیر بیشتر و کارآیی بالا تر تولید نمایند.

● درخت بیوتکنولوژی

بیوتکنولوژی مانند زیست شناسی، زیست شناسی مولکولی، ژنتیک، مهندسی شیمی یا بیوشیمی، یک علم پایه یا کاربردی نیست که بتوان محدوده و قلمرو آن‌را به سادگی تعریف کرد. بیوتکنولوژی شامل حوزه‌ای مشترک از علوم مختلف است که در اثر هم‌پوشانی و تلاقی این علوم با یکدیگر به‌وجود آمده است. بیوتکنولوژی را می‌توان به درختی تشبیه کرد که ریشه‌های تناور آن ‌را علومی با قدمت زیاد مانند زیست‌شناسی به ویژه زیست‌شناسی مولکولی، ژنتیک، میکروبیولوژی، بیو‌شیمی، ایمونولوژی، شیمی، مهندسی شیمی، گیاه‌شناسی، جانورشناسی، داروسازی، کامپیوتر، و غیره تشکیل می‌دهند و شاخه‌های این درخت که کم و بیش به تازگی روییدن گرفته‌اند و هر لحظه با رشد خود شاخه‌های فرعی بیشتری را به‌وجود می‌آورند بسیار متعدد و متنوع می‌باشند. تقسیم بندی بیوتکنولوژی به شاخه‌های مختلف نیز برحسب دیدگاه متخصصین و دانشمندان مختلف، متفاوت است و در رایج‌ترین تقسیم‌بندی از تلاقی و پیوند علوم مختلف با بیوتکنولوژی استفاده می‌کنند و نام شاخه‌ای از بیوتکنولوژی را بدین ترتیب وضع می‌کنند؛ مانند بیوتکنولوژی پزشکی که از تلاقی بیوتکنولوژی با علم پزشکی به‌وجود آمده است یا بیوتکنولوژی کشاورزی که کار برد بیوتکنولوژی در کشاورزی را نشان می‌دهد.

بدین ترتیب می‌توان از بیوتکنولوژی دارویی، بیوتکنولوژی میکروبی، بیوتکنولوژی دریا، بیوتکنولوژی قضایی یا پزشکی قانونی، بیوتکنولوژی محیطی، بیوتکنولوژی غذایی، بیو انفورماتیک، بیوتکنولوژی صنعتی، بیوتکنولوژی نفت، بیوتکنولوژی تشخیصی و غیره نام برد.

گستردگی کاربرد بیوتکنولوژی در قرن حاضر به حدی است که اقتصاد، بهداشت، درمان، محیط زیست، آموزش، کشاورزی، صنعت، تغذیه و سایر جنبه‌های زندگی بشر را تحت تاثیر شگرف خود قرار خواهد داد. به همین دلیل اندیشمندان جهان قرن بیست و یکم را قرن بیوتکنولوژی نام‌گذاری کرده‌اند.

● بیوتکنولوژی و توسعه پایدار

یکی از ابزارهای کاربردی جهت رسیدن به توسعه پایدار، استفاده از فناوری‌های نوین به خصوص بیو‌تکنولوژی می‌باشد.

از آنجا که کاربردهای بیوتکنولوژی در کلیة شئونات زندگی بشر نقش آفرین شده است می‌توان حدس زد در آینده نزدیک کنار اکثر نام‌های رایج علوم و فنون یک کلمه « بیو » یا « بیوتک » هم اضافه شود، بی‌شک در آینده نیز گستره نفوذ این صنعت فراگیر و جایگاه و نقش آن در سرنوشت انسان‌ها بیشتر خواهد شد. بنابراین بیوتکنولوژی علاوه بر این‌که می‌تواند ابزار مناسب و قدرتمندی برای دستیابی به توسعه پایدار به شمار آید، ابزار و اهرم قدرتمندی برای تسلط هرچه بیشتر کشور‌های مجهز به این صنعت بر سایر کشورها نیز محسوب می‌شود. بیوتکنولوژی بدون هیچ تردیدی نقش اساسی در توسعه اقتصادی کشورهای جهان ایفا کرده است، از این‌رو هرگونه ضعف، تبعات وخیمی را برای کشور به دنبال خواهد داشت.

● جمع بندی

کاربرد وسیع بیوتکنولوژی در بخش‌های مختلف نشانگر گستره وسیع این علم می‌باشد به‌طوری‌ که، دور ماندن از دستاوردها و توانمندی‌های این فناوری را می‌توان معادل از دست رفتن استقلال ملی و وابستگی گسترده به سایر کشورها و عدم توسعه یافتگی دانست. اگر چه تا چندین سال قبل شدت عقب ماندگی ما در این رشته با جهان پیشرفته زیاد نبوده است ولی این شدت به سرعت رو به فزونی است. این در حالی است که ارزش توسعه فناوری زیستی در کشور به قدری زیاد است که باید هر چه سریع‌تر با برنامه‌ریزی و سرعت مناسب، این فناوری را توسعه دهیم؛ در غیر این‌صورت با توجه به اقتصاد تک محصولی وابسته به نفت در آینده دچار چالش‌های عظیمی خواهیم شد که لطمات جبران ناپذیری را برای کشور به دنبال خواهد داشت. به علاوه بیوتکنولوژی می‌تواند محافظ زیست در جهت توسعه‌ای پایدار باشد، با این وجود ارزیابی زیست محیطی بر پایه عملکرد بیوتکنولوژی در جهت تکامل توسعه، امری انکار ناپذیر است و لازم است اقداماتی در زمینة ارزیابی بیوتکنولوژی محیط زیست که از اصول اولیه توسعه پایدار است، صورت گیرد