احداث کاخ هایی برای سلطه بر رعایا

به منظور درک علاقه مندی شاه عباس صفوی به احداث باغ های محصور و عمومی که قدرت و سخاوت او را نشان می دهد, بررسی وقایع مهیج آغاز سلطنت وی ضروری است

به منظور درک علاقه‌مندی شاه عباس صفوی به احداث باغ‌های محصور و عمومی که قدرت و سخاوت او را نشان می‌دهد، بررسی وقایع مهیج آغاز سلطنت وی ضروری است. پس از مرگ شاه طهماسب صفوی سال ۹۸۴ هـ . ق، هرج‌ومرج و آشفتگی ایران را فراگرفت، اما این آشفتگی، زمانی به انتها رسید که بزرگان صفوی به پادشاهی عباس میرزای ۱۶ ساله رضایت دادند.

سال ۹۹۵ ه‍ . ق عباس‌میرزا در مانند یک پادشاه مقتدر وارد شهر قزوین ـ پایتخت ایران ـ شد و در عمارت چهلستون در باغ سعادت تاجگذاری کرد.

با قرارگرفتن تاج بر سر عباس‌میرزا، سر برخی از امرا و بزرگان که با او از در مصالحه و بیعت درنیامده بودند. باقداره از تن جدا شد و بر سر نیزه رفت. این واقعه چون در اولین روز حکمرانی شاه‌عباس به وقوع پیوست، در یاد و خاطره بسیاری نقش بست.

باغ سعادت و میدان مقابل این باغ، بهترین محل برای نمایش قدرت به آنان بود که هنوز در فکر دسیسه و توطئه بودند. به این گونه برکارکردهای باغ، کارکردی دیگر افزوده شد: کارکرد سیاسی.

بررسی ایجاد باغ‌های شاخص و برگزاری مراسم شاهانه در آنها میان سال‌های ۹۹۵ هـ . ق و ۱۰۳۸ هـ . ق نشان می‌دهد که چگونه پادشاهان باغ‌ها را در شهر بخصوص در شهرهایی که به پایتختی انتخاب می‌کردند برای برقراری مراتبی از سلطه بر رعایا و تحکیم بنیان سلطنت‌شان پدید می‌آوردند. (عالمی، ۱۳۸۷: ۴۷)‌ یکی از بهترین باغ‌های صفوی، باغ چهلستون است که به دستور شاه عباس اول در اصفهان ساخته شد.

شاه‌عباس که درگیر جنگ با عثمانی‌ها بود برای آن که از دسترس آنها دورتر باشد، پایتخت خود را از قزوین به اصفهان انتقال داد و اصفهان در سال ۱۰۰۶ هـ . ق رسما پایتخت ایران شد.

او همچنین تصمیم گرفت آرایش شهر اصفهان را تغییر دهد و پایتختی درخور امپراتوری بزرگ صفوی بسازد و مرکز جدیدی برای شهر به دور از شهر پیشین ایجاد کند. (میرمیران، ۱۳۸۳: ۵۶)‌

دولتخانه صفوی (یا مرکز جدید شهر)‌ مشتمل بر میدان، کاخ‌های شاهی، مسجد بزرگ شهر و بازارهای جدید در بخشی از باغ نقش جهان استقرار یافت.

دولتخانه دو عنصر اصلی و تشریفاتی داشت: یکی کاخ عالی‌قاپو که روبه‌ میدان نقش جهان باز می‌شد و کاملا در معرض نمایش بود و دیگری کاخ چهلستون که در میان باغ و در قلب دولتخانه صفوی جای داشت.

شاه‌‌عباس اول با جداکردن بخشی از باغ بزرگ نقش جهان و ساخت بنای ساده‌ای متشکل از یک تالار و اتاق‌های گوشواره چهارسوی آن، هسته مرکزی بنای چهلستون را بنیان نهاد و جشن بیست و دومین جلوس خود را در آن برگزار کرد. (شاطری، ۱۳۹۰: ۴۸۳)‌ بنابراین، این کاخ برای پذیرایی‌های رسمی و ملاقات‌های شاهانه مورد استفاده قرار می‌گرفت و ورود به آن از دروازه عالی‌قاپو و راهروهای سرپوشیده‌ای که بین بناهای دولتخانه قرار داشته، صورت می‌پذیرفت. (میرمیران، همان: ۵۷)‌

می‌دانیم که صفویان به منظور تقویت پایه‌های حکومت و سلطه‌شان به راهبرد بقا و استمرار آیین‌های پادشاهان باستان روی آوردند و خود را وارث امپراتوری ایران‌ باستان ساختند (عالمی، همان: ۴۸)‌. نقشه (شهرنگ)‌ کاخ چهلستون بازگشت به معماری پیش از اسلام را به خوبی بازتاب می‌دهد. زیرا قدمت چنین نقشه‌ای به کاخ اردشیر ساسانی در فیروزآباد بازمی‌گردد. (هیلن براند، ۱۳۸۰: ۴۳۴)‌

کاخ چهلستون با چنین جایگاهی، از چشم شاه‌عباس دوم نیز دور نماند. به دستور وی با ایجاد تغییراتی در تالار و افزودن ایوان و اتاق‌های جانبی آن و نیز اجرای تزئیناتی نفیس به شکل دیوارنگاره، این کاخ برای پذیرایی از سفرا و انجام مراسم رسمی درباری و برگزاری جشن‌های نوروز درآمد. وحید قزوینی مورخ عصر صفوی، سال اتمام این بنا را ۱۰۵۷ هـ . ق می‌داند.

کاخ چهلستون طی برگزاری جشنی در زمان سلطان حسین دچار آتش‌سوزی شد. سلطان به دلیل خرافه‌پرستی، خاموش‌کردن آن را خلاف مشیت الهی دانست و به این ترتیب به این عمارت باشکوه، آسیب‌های جدی وارد شد، اما پس از این رویداد، پادشاه به بازسازی، نوسازی و تزئین بخش‌های تخریب‌شده فرمان داد. (شاطری، همان جا)‌

اما ضربه مهلک‌تر هنگام حکومت پسر ناصرالدین شاه در اصفهان به این بنا وارد شد. به دستور این حاکم بی‌کفایت بسیاری از کاخ‌ها و عمارات ارزشمند این شهر دچار خسارات و صدمات فراوان شد.

یکی از دلایل این امر، نگرانی سلطان از دلفریبی و چشم‌نوازی کم‌نظیر اصفهان بود که وسوسه را در جان دیگران می‌انداخت که به تسخیر و تصرف این شهر اقدام کنند.

کاخ چهلستون نیز از کوته‌بینی او بی‌نصیب نماند چراکه بسیاری از دیوارنگاره‌های کاخ با ضربه‌های تیشه مخدوش و با لایه‌ای از گچ پوشانده شد، آیینه‌های ستون‌های ایوان‌ها و دیوارها فرو ریخته شد و درها و پنجره‌های نفیس منبت‌کاری، گره‌چینی و خاتم‌کاری آراسته با شیشه‌های رنگی برای استفاده در کاخ شخصی حاکم به عمارت مسعودیه تهران منتقل شد، اما باز جای شکرش باقی است که این کاخ همچون کاخ‌های آیینه‌خانه، هفت‌دست و نمکدان با خاک یکسان نشد و به حیات خویش تا عصر حاضر استمرار بخشید.

حال که با تاریخچه این بنا به شکل اختصار آشنا شدیم، بهتر است به ویژگی‌های ساختاری و تزئیناتی این کاخ نیز به اختصار اشاره‌ای داشته باشیم.

ایوان بزرگ کاخ را که متشکل از ۱۸ ستون چوبی و دارای ۱۳ متر بلندی است، می‌توان از بهترین قسمت‌های این کاخ دانست.

این ستون‌ها امروزه با تخته‌های رنگ‌شده پوشش یافته‌اند، اما تا دوره قاجار با آیینه و شیشه‌های رنگی کوچک و بزرگ آیینه‌کاری شده بودند.

از ترکیب ۱۸ ستون این ایوان با دو ستون ایوان عصر شاه‌عباس اول، ایوانی ۲۰ ستونی پدیدار می‌شود که تصویر آنها در آب حوض مقابل عمارت ۴۰ ستون را متجلی می‌سازد.

برخی سبب نامگذاری این کاخ را همین ویژگی می‌دانند، اما دلایل دیگری نیز می‌توان برشمرد از جمله، جایگاه عدد ۴۰ در ادب فارسی که نشانه کمال، پختگی یا کثرت است. استنباط تکثر از عدد ۴۰ در فرهنگ ایرانی در لغت‌های دیگر هم دیده می‌شود مانند: چهل چراغ، چهل تکه و... همان‌گونه که دیدیم عمارت سلطنتی قزوین چهلستون نام دارد، اما تعداد ستون‌هایی که در چهار طرف بنا مشاهده می‌شود کمتر از چهل است.

کاخ چهلستون علاوه بر ویژگی‌های ساختاری از جنبه آرایه‌های تزئینی نیز حائز اهمیت است، از جمله از جهت دیوارنگاره‌های آن که از بهترین دیوارنگاره‌های بازمانده در تزئینات دیواری ایران است.

منابع:

۱ ـ آژند، یعقوب، ۱۳۸۵، «ققنوس‌وار در آتش» در گلستان هنر، شماره ۳، صص ۱۲۲ ـ ۱۱۸

۲ ـ بابایی، سوسن، ۱۳۸۵، «شاه ‌عباس دوم، فتح قندهار، چهلستون و دیوارنگاره‌های آن»، ترجمه یعقوب آژند، در گلستان هنر، شماره ۳، صص ۱۱۷ ـ ۱۰۲

۳ ـ شاطری، میترا. ۱۳۹۰، «چهلستون» در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد نوزدهم، صص۴۸۷ ـ ۴۸۳

۴ ـ عالمی، مهوش، ۱۳۸۷، «باغ‌های شاهی صفوی: صحنه‌ای برای نمایش مراسم سلطنتی و حقانیت سیاسی»، ترجمه مریم رضایی‌پور و حمیدرضا جیحانی در گلستان هنر، شماره ۱۲، صص ۶۸ ـ ۴۸

۵ ـ میرمیران، سیدهادی، ۱۳۸۳، «باغ چهلستون» در باغ ایرانی: حکمت کهن، منظر جدید به کوشش فریار جواهریان، موزه هنرهای معاصر، صص ۶۳ ـ ۵۶

۶ ـ هیلن براند، رابرت، ۱۳۸۰ معماری اسلامی، ترجمه باقر آیت‌الله زاده شیرازی، انتشارات روزنه.

۷ ـ وحید قزوینی، محمد طاهر، ۱۳۲۹، عباس‌نامه به کوشش ابراهیم دهگان، اراک.