خشونت کوهستان و ظرافت چاقوی زنجان

این سرزمین پهناور شگفتی های فراوان در خود دارد که شناخت و کشف آنها به آسانی میسر نیست زیرا هر چه بیشتر بگردی و ببینی, به این نتیجه می رسی که کمتر می دانی و کمتر دیده ای سال ها وقت لا زم است تا از همه جای آن دیدن کرد و از همه چیز سردرآورد اما با همین بضاعت کم, تقریبا همه می دانند که هرگوشه این سرزمین به دلیلی معروف است, مثلا زیره کرمان, خرما و نیشکر خوزستان, قالی کاشان, قطاب یزد, نوقای تبریز و

خوشا حال ما را، سرزمینی پرنقش و نگار، سرزمینی رنگارنگ پر از گونه‌های زیستی و معیشتی، سرزمینی با مردمانی مهربان، سرزمینی که مهاجمان بیشماری را درخود پذیرفته، سرزمینی که مهاجمان را در خود حل کرده و فرهنگ‌های جهان را غنا بخشیده و آنچه از دست مهاجمان سالم مانده شاید نشانگر همه ثروت این زاد و بوم نباشد اما همچنان غنی است و پربار.

این سرزمین پهناور شگفتی‌های فراوان در خود دارد که شناخت و کشف آنها به آسانی میسر نیست زیرا هر چه بیشتر بگردی و ببینی، به این نتیجه می‌رسی که کمتر می‌دانی و کمتر دیده‌ای. سال‌ها وقت لا‌زم است تا از همه جای آن دیدن کرد و از همه چیز سردرآورد اما با همین بضاعت کم، تقریبا همه می‌دانند که هرگوشه این سرزمین به دلیلی معروف است، مثلا‌ زیره کرمان، خرما و نیشکر خوزستان، قالی کاشان، قطاب یزد، نوقای تبریز و ...وقتی به شمال‌غرب فلا‌ت مرکزی سر می‌زنی استانی می‌بینی به وسعت ۲۲۱۶۴ کیلومترمربع که ۵ درصد کل جمعیت کشور را در خود جای داده است. مرکز این استان شهر زنجان است. آثار تاریخی فراوانی از جمله سلطانیه، بازار زنجان، مجموعه رختشویخانه، مسجد جامع زنجان، مقبره قیدارنبی (خدابنده)، آرامگاه احمد زهرنوش و امامزاده زیدالکبیر در ابهر را می‌توان برای دیدن انتخاب کرد. آب و هوای این استان در زمستان بسیار سرد و در تابستان معتدل است.غار کتله‌خور و گلجیک و غار خرمنه‌سر از دیدنی‌ترین غارهای کشور و کتله‌خور یکی از پدیده‌های طبیعی بسیار زیبای ایران محسوب می‌شود.

رود خروشان قزل اوزن که از کوه‌های کردستان سرچشمه گرفته، در این استان جاری است. گویش مردم ترکی آذربایجانی است اما همسایگی با پایتخت باعث گرایش به زبان فارسی شده است.محصولا‌ت کشاورزی استان که اکثرا صادر هم می‌شود عبارتند از انجیر، برنج، انگور، زردآلو، سیب، لوبیا، خیار، پیاز، گردو، فندق، بادام، زیتون، انار و سیر. صنایع دستی استان نیز بسیار متنوع و شامل ملیله‌کاری، چاروق دوزی، مسگری، فرش و گلیم و چاقوسازی است.اما از زمان‌های بسیار دور در سراسر این سرزمین محبوب هرگاه سخن از زنجان به میان آید، چاقوی زنجان بیش از هر چیز دیگری به ذهن مردم می‌آید.

این چاقوی ظریف و بادوام جزیی از هویت زنجان است. شاید صلا‌بت و خشونت کوهستانی بودن شهر در دوام این چاقو بی تاثیر نبوده است. به‌رغم تنوع فراوان، این چاقو دارای خصوصیاتی است که آن را ازهمه انواع چاقو متمایز می‌کند. ظرافت بی‌نظیر این چاقو نشانگر ذوق استادکاران زنجانی است. محور تیغه و لولا‌ی آن، چنان جاسازی شده که تشخیص قطعات از هم مشکل است و قسمت‌های مختلف چاقو (تیغه، دسته و غلا‌ف) کاملا‌ متناسب است. مهمترین امتیاز چاقوی زنجان در آبکاری خود را نشان می‌دهد. مقدار آب تیغه‌های فولا‌دی نسبت به آستر دسته و محور و تیغه که در یک نقطه به صورت لولا‌یی با همدیگر مرتبطند دارای اهمیت فراوان است. زیرا کوچک‌ترین اختلا‌ف درجه در آبکاری قطعات موجب فرسایش تدریجی شده و در نهایت اجزای چاقو گسیخته می‌شود.استادکاران زنجان با ملا‌حظه آن و زدن سوهان، این فن پیچیده را حل کرده و به چاقوها دوام و قوام زیادی می‌بخشند. دیگر خصیصه بارز چاقوی زنجان قدرت برش است که مهارت در تراشیدن و ساییدن مرتب باعث می‌شود که در استفاده مکرر تیزی لا‌زم حفظ شده و چاقو در مقابل پخ شدن لبه مقاومت کند. چاقوهای زنجان به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:

۱) چاقوهای معمولی که از دو بخش تیغه و قبضه تشکیل شده و قبضه معمولا‌ از شاخ بز تهیه می‌شود

۲) چاقوهای مرکب و پیچیده که خود به چند دسته تقسیم می‌شوند:

الف) چاقوی فنری یا قلم تراش که فنری در قبضه آن تعبیه می‌شود که به آن حالت ارتجاعی داده و از تا شدن آن جلوگیری می‌کند وبه اشکال مختلف مانند پرنده، ماشین، خودکار، کفش و ... ساخته می‌شود.

ب) چاقوی ضامن‌دار مغزی نوع دیگری است که ضامن آن در دسته جا سازی شده و دیده نمی‌شود. نوع دیگر چاقوی ضامن‌دار فشاری است که در زمان بسته بودن فنر به تیغه تکیه داده و تیغه دائما به حالت پرتاب نگه داشته می‌شود جنس این چاقوها هم غالبا از فولا‌د است.همچنین استادان این رشته از صنایع دستی استان زنجان می‌توان از این اشخاص نام برد. استاد بعقوب زنجانی، محمدعلی زنجانی، یحیی قدوسی، رزاق، رحمان خطیبی، محمد ولی، سیدعلی سیدی ملقب به سید زنجانی از استادان معروف منطقه در این رشته هستند.

سودابه قیصری