شرح صدر و قساوت قلب

● پرسش:
چه عواملی موجب شرح صدر و قساوت قلب می شود؟
● پاسخ:
انسان ها در پذیرش حق، و درک مطالب و خودجوشی، یکسان نیستند بعضی با یک اشاره لطیف، با یک کلام کوتاه، حقیقت را به خوبی درک …

پرسش:

چه عواملی موجب شرح صدر و قساوت قلب می شود؟

پاسخ:

انسان ها در پذیرش حق، و درک مطالب و خودجوشی، یکسان نیستند بعضی با یک اشاره لطیف، با یک کلام کوتاه، حقیقت را به خوبی درک می کنند، یک تذکر آنهارا بیدار می سازد، و یک موعظه و اندرز در روح آنها طوفانی به پا می کند. در حالی که بعضی دیگر، شدیدترین خطابه ها و گویاترین دلایل و نیرومندترین اندرزها و مواعظ، در وجودشان کمترین اثری نمی گذارد، و این مسئله ساده ای نیست. قرآن چه تعبیر جالبی دراین زمینه دارد که بعضی را صاحب شرح صدر و گستردگی روح و بعضی را دارای تنگی و ضیق صدر معرفی می کند، چنان که در آیه ۱۲۵ سوره «انعام» می گوید: فمن یردالله ان یهدیه یشرح صدره للاسلام و من یرد ان یضله یجعل صدره ضیقا حرجا کانما یصعد فی السماء: «آن کس را که خدا می خواهد هدایتش کند، سینه اش را برای اسلام گشاده می سازد و آن کس را که بخواهد گمراه نماید، سینه اش را چنان تنگ می کند که گویی می خواهد به آسمان بالا رود»!

این موضوعی است که با مطالعه حالات افراد کاملا مشخص است، بعضی، آن چنان روحشان باز و گشاده است که هر قدر از حقایق در آن وارد شود، به راحتی پذیرا می شود، اما بعضی، به عکس، آن چنان روح و فکرشان محدود است که گویی هیچ جایی برای هیچ حقیقتی در آن نیست، گویی مغزشان را در یک محفظه با دیوارهای نیرومند آهنی، قرار داده اند. البته هریک از این دو شاکله عواملی دارد:

عوامل شرح صدر

مطالعات پی گیر و مستمر، ارتباط مداوم با دانشمندان و علمای صالح، خودسازی و تهذیب نفس، پرهیز از گناه و مخصوصا غذای حرام، و یاد خدا از عوامل شرح صدر است.

عوامل قساوت قلب

برعکس، جهل، گناه، لجاجت، جدال و مراء، همنشینی با بدان و فاجران و مجرمان، دنیاپرستی و هواپرستی باعث تنگی روح و قساوت قلب می شود.

زمینه های درونی انسان

و این که: قرآن می گوید: آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند، شرح صدر می دهد، یا اگر خدا بخواهد گمراه سازد، ضیق صدر می دهد، این «خواستن» و «نخواستن» بی دلیل نیست، سرچشمه های آن از خود ما شروع می شود.

در حدیثی از امام صادق(ع) می خوانیم: اوحی الله عزوجل الی موسی یا موسی لاتفرح بکثره المال ولاتدع ذکری علی کل حال فان کثره المال تنسی الذنوب و ان ترک ذکری یقسی القلوب: «خداوند متعال به موسی(ع) وحی فرستاد. ای موسی! از فزونی اموال خوشحال مباش، و یاد مرا در هیچ حال ترک مکن؛ چرا که فزونی مال (غالبا) موجب فراموش کردن گناهان است و ترک یاد من، قلب را سخت می کند»!

در حدیث دیگری از امیرمؤمنان(ع) آمده است: ما جفت الدموع الالقسوه القلوب و ما قست القلوب الا لکثره الذنوب!» «اشک ها خشک نمی شوند مگر به خاطر سختی دل ها، و دل ها سخت و سنگین نمی شود مگر به خاطر فزونی گناه»!

در حدیث دیگری آمده: از جمله پیام های پروردگار به موسی(ع) این بود: یا موسی لاتطول فی الدنیا املک فیقسوا قلبک و القاسی القلب منی بعید: «ای موسی! آرزوهایت رادر دنیا دراز مکن، که قلبت سخت و انعطاف ناپذیر می شود، و سنگدلان از من دورند»!

و بالاخره در حدیث دیگری از امیرمؤمنان علی(ع) چنین آمده: لمتان لمه من الشیطان و لمه من الملک. فلمه الملک الرقه و الفهم، و لمه الشیطان السهو و القسوه : «دوگونه القاء وجود دارد: القای شیطانی و القای فرشته، القای فرشته، باعث نرمی قلب و فزونی فهم می شود، و القای شیطانی موجب سهو و قساوت قلب می گردد».

به هرحال برای به دست آوردن شرح صدر، و رهایی از قساوت قلب، باید به درگاه خدا روی آورد تا آن نور الهی که پیامبر وعده داده درقلب بتابد، باید آئینه قلب را از زنگار گناه صیقل داد، و سرای دل را از زباله های هوا و هوس پاک کرد، تا آماده پذیرایی محبوب گردد. اشک ریختن از خوف خدا، و از عشق آن محبوب بی مثال، تاثیر عجیبی در رقت قلب و نرمش و گسترش روح دارد، و جمود چشم از نشانه های سنگدلی است. (۱)

۱- تفسیر نمونه، جلد ۹۱، ص۶۴۴