اشتباه دری است به سوی اکتشاف

وقتی کسی مرتکب اشتباه می شود, چه می کنی آیا به او می گوئی که می بایست چه کار می کرد ماجرائی که تعریف می کنم, تأثیر کلمه ”باید“ و تفاوت چشمگیر آن را با کلمات جایگزین نشان می دهد

● مربی بودن به‌جای خرده‌گیری

وقتی کسی مرتکب اشتباه می‌شود، چه می‌کنی؟ آیا به او می‌گوئی که می‌بایست چه‌کار می‌کرد؟ ماجرائی که تعریف می‌کنم، تأثیر کلمه ”باید“ و تفاوت چشمگیر آن‌را با کلمات جایگزین نشان می‌دهد.

دوستم چارلی، مربی فوتبال دبیرستان منطقه ماست. چند سال پیش، تیم او با تیمی دیگر برابر شد و می‌بایست یکی از این دو تیم برای بازی‌های لیگ قهرمانی انتخاب می‌شد. مسابقه آن‌دو بسیار هیجان‌انگیز بود. در یک‌چهارم نهائی، امتیاز هر دو تیم ۱۴ به ۱۴ بود. تیم چارلی توپ را در اختیار داشت و به سمت زمین حریف می‌رفت. هافبک تیم یک شوت جانانه به توپ زد و کسی‌که می‌توانست توپ را بگیرد، پسر چارلی بود که می‌بایست می‌دوید تا توپ را بگیرد.

درست قبل از این‌که او توپ را بگیرد، کاری کرد که صدها بار به او گفته شده بود آن‌کار را نکند. به پشت سر خود نگاه کرد تا ببیند مدافع در چه فاصله‌ای از او قرار دارد. می‌دانی چه شد؟ توپ از کنارش رد شد و به زمین افتاد، و نوجوان ناامید، کشان‌کشان و با شان‌هائی افتاده خود را به نیمکت رساند.

چارلی به قدری تحت‌تأثیر این صحنه قرار گرفته بود که مقابل پسرش ایستاد و فریاد زد: ”ای احمق هالو! می‌بایست حواست را جمع می‌کردی. توی چه فکری بودی؟ تو بازی را در اختیار داشتی و توپ را به باد دادی.“

او به سرزنش پسرش اداممه داد، تا این‌که پسرک سرافکنده، دیگر نتوانست تحمل کند، در برابر پدرش ایستاد و با حالتی تدافعی گفت: ”دست از سرم بردار. منظوری نداشتم. اصلاً دیگر دلم نمی‌خواهد برای تو بازی کنم.“

نوجوان تحقیر شده بعد از پایان بازی با اتومبیل دوستش به خانه برگشت و یک‌راست به اتاق خودش رفت، بی‌آن‌که با پدرش حرف بزند.

● از به‌کار بردن ”باید و بایست“ دست بردار

”اگر تجربه‌ات به‌طور عاقلانه استفاده کنی، هیچ‌چیز وقت تلف کردن نیست.“ آگوست رودین

صبح روز بعد، چارلی به من زد زنگ و ماجرا را برایم تعریف کرد. او گفت: ”می‌دانم که خودم اوضاع را بدتر کردم. اما وقتی یک نفر این‌طوری خرابکاری می‌کند، چه می‌شود کرد؟“

از چارلی پرسیدم: ”کسی را می‌شناسی که گذشته را خنثی کرده باشد؟ اگر کسی اشتباهی کند و ما خطایش را به رخ او بکشیم، از ما دلخور می‌شود حتی اگر حق با ما باشد، چرا که دیگر کاری از دستش برنمی‌آید. بهتر است کلمه باید را از فهرست لغات خود حذف کنی. این واژه هیچ ارزش و جنبه سازنده‌ای ندارد. اگر ما به کسی بگوئیم می‌بایست چه کار می‌کرد، او احساس درماندگی می‌کند چون نمی‌تواند خطایش را محو کند. وقتی کسی اشتباه می‌کند، می‌توانی زخم زبان بزنی یا به‌دنبال درس عبرتی بگردی. چون پسرت نمی‌تواند توپی را که از دست داده دوباره به‌دست بیاورد، فقط می‌تواند از این مسئله درس عبرت بگیرد. به‌جای وسواس به خرج دادن در مورد این‌که چه شد، یا به‌جای عقب‌نشینی و پس‌روی، او می‌تواند لحظه‌ای خجالت‌آور را با بیرون کشیدن ارزش تجربه، به تجربه‌ای مفید تبدیل کند و به پیش برود.“

چند هفته بعد، تصادفی چارلی را دیدم. گفت بابت این که به پسرش بی‌احترامی کرده بوده، از او معذرت خواسته و همچنین از آن ماجرای دلسرد کننده استفاده کرده تا کنش‌ها و واکنش‌های او را با بقیه اعضاء تیم و خانواده‌اش شکل بدهد. او می‌گفت: ”متوجه شدم که همه ما اشتباه می‌کنیم. حرف‌های تو تفاوت بین مربی بودن و خرده‌گیری را به من یاد داد. حالا وقتی کسی خطا می‌کند، او را با استفاده از کلمه باید یا بایست سرزنش نمی‌کنم و فوری پیشنهاد می‌دهم که از حالا به بعد چطور می‌تواند کاری درست انجام بدهد.“

● دنبال درس عبرتی بگرد

”وقتی غصه داری، چیزی یاد بگیر.“

فرض کن کسی به تو بگوید: ”اول می‌بایست کار تحقیق را انجام می‌دادی.“ یا ”اول می‌بایست برنامه کار را برایم ای‌میل می‌کردی.“ و یا ”می‌بایست زودتر ماشین را می‌آوردی.“

احساس می‌کنی مورد مواخذه قرار گرفته‌ای؟ این حرف‌ها باعث دلخوری می‌شود و مثل ترکه زدن به اسب مرده است. کلمه باید و بایست معادل تکان دادن انگشت اشاره پدر یا مادر به بچه‌ای است که همه جا را به‌هم ریخته.

تصور کن اگر کسی به‌جای این‌که تو را بابت گذشته مجازات کند، حواسش را به آینده بدهد، چه احساسی خواهی داشت. تصور کن چه واکنشی نشان می‌دهی اگر فردی به‌جای این‌که بابت خطای گذشته‌ات به تو سرکوفت بزند، اشاره کند که چطور می‌توانی در آینده از تکرار اشتباهت جلوگیری کنی. ”دفعه دیگر، اگر می‌توانی این فرم‌های اداری را پر کن تا زودتر بهت وقت ملاقات بدهم.“ ، ”در آینده لطفاً اول برنامه کاری را برایم بگو.“ ، ”از این به بعد اگر ماشین روغن‌ریزی داشت، زودتر بیاورش تا قبل از این‌که موتور لطمه ببیند، تعمیرش کنم.“

● بی‌آبرو کردن در برابر شکل‌دهی رفتار

”راز و رمز تعلیم و تربیت، در احترام گذاشتن به شاگردان نهفته است.“ رالف والدو امرسون

یکی از شرکت‌کنندگان در همایش من می‌گفت: ”گمان می‌کنم نظریه مربیگری به‌جای سرکوفت زدن، یکی از خصوصیات مهم رهبری است.“

اولین مدیر من لوحه‌ای روی میز خود داشت که روی آن نوشته بود: ”هر تجربه‌ای در حکم تعلیم و تربیت روح و روان است.“ او به من یاد داد چگونه به‌جای این‌که شرمنده کنم، رفتار و کردارم را شکل دهم. اگر خطائی از کارمندانم سر بزند، به‌جای این‌که روی کاری انگشت بگذارم که می‌بایست انجامش می‌دادند و ندادند، از آنان می‌پرسم حالا می‌شود چه کار کرد.

دو هفته پیش فرصتی پیش آمد تا آن‌چه را موعظه می‌کنم، شخصاً تجربه کنم. یکی از کارمندان جدید به‌درستی از برنامه کاپیوتر استفاده نکرده و تمام برنامه‌های کامپیوتر از بین رفته بود. از همه بدتر، او پرونده‌های ما را روی دیسکی جداگانه ذخیره نکرده بود. کلمه بایست نوک زبانم بود: ”تو می‌بایست می‌گفتی که نمی‌دانی چطور به داده‌های کامپیوتر دسترسی پیدا کنی. می‌بایست به‌جای خاموش کردن کامپیوتر وقتی که ایراد دارد، آن‌را روشن می‌گذاشتی.“

خوشبختانه نصیحت خردمندانه مدیرم که می‌گفت: ”شکل بده، شرمنده نکن.“ در گوشم زنگ زد و به‌جای اینکه با رفتاری خشونت‌آمیز حال او را بدتر کنم، پرسیدم که چه یاد گرفته است. او اعتراف کرد که نمی‌داند چطور از کامپیوتر استفاده کند و بابت اشتباه پرهزینه‌اش عذرخواهی کرد و گفت برای جبران، هر کاری از دستش بربیاید، انجام می‌دهد. به او گفتم درست نیست برای آب بر زمین ریخته عزا بگیریم و بهتر است از وقتمان استفاده کنیم و ببینیم چطور می‌توانیم دوباره پرونده‌ها و مدارک را به‌دست بیاوریم.

آخر همان روز، او به دفتر من آمد، تشکر کرد که چطور از عهده خطای او برآمده‌ام و گفت اگر لازم است، اجازه بدهم به کلاس آموزش کامپیوتر برود تا دیگر خرابکاری نکند. او گفت: ”اگر این‌کار را سر کار قبلی‌ام کرده بودم، رئیسم سرم داد می‌زد. برای همین بود که از آن شرکت بیرون آمدم. دیگر نمی‌توانستم رفتار اهانت‌آمیز او را تحمل کنم. متشکرم که مثل انسان با من رفتار کردی.“

توماس واتسن گفته است: ”این‌که انسان‌ خیال کند ناکامی دشمن موفقیت است، اشتباهی است متداول. ناکامی معلم است، معلمی سخت‌گیر، اما بهترین معلم. بگذار ناکامی برایت فایده داشته باشد.“

دفعه بعد که یکی از اطرافیانت اشتباه کرد، به‌جای این‌که کاری کنی خطای او علیه تو به‌کار گرفته شود، بگذار برایت کارآئی داشته باشد. وقایع دلخراش را معلم در نظر بگیر. با این حساب به‌جای این‌که آدمی ناخوشایند و پرغصه بشوی، تبدیل به فردی بهتر می‌شوی.

نفیسه معتکف