سیگار یا قلیان هردو یا هیچ كدام

بر خلاف اعتقادات و باروهای افراد قدیمی كه قلیان را بی ضرر می دانستند, دود منتشره از قلیان حاوی مقادیر خیلی زیاد مواد سمی است كه این مواد سمی سبب بروز سرطان ریه, بیماریهای قلبی عروقی و غیره می شود

در سال ۱۴۹۲ میلادی وقتی كه كاشف بزرگ، كریستف كلمب، پس از ماه‌ها تلاش در كنار جزیره‌ای كه امروز به كوبا مشهور است لنگر انداخت، با جهانی روبرو شد كه تازگی‌های بسیاری برای او داشت. او و همراهانش در این جزیره ناشناس دیدنی‌های جدیدی مشاهده كردند. آنها دیدند بومی‌ها لوله‌ای از برگ خشك گیاهی را كه به هم پیچیده‌اند، در دست دارند. شبیه به لوله آتش بازی كه اطفال در عید بازی می‌كنند.

یك سر آن را آتش زده و سر دیگر را می‌مكند و دود آن را با هوا استنشاق می‌كنند. این استنشاق دود، یك نوع مستی و رخوت ایجاد می‌كرد و انسان خستگی را حس نمی‌كرد. این لوله‌ها را بومیان تاباكوس می‌نامیدند. به این ترتیب دریانوردان اسپانی اولین بار توتون را شناخته و به تقلید از بومیان به كشیدن آن پرداختند.

تاریخ قطعی ورود تنباكو به ایران را نمی‌توان تعیین كرد. ولی بی‌شك توتون و تنباكو همراه با دست‌اندازی پرتغالی‌ها به خلیج فارس (۹۱۳ هجری قمری) به ایران وارد شده است. در هر حال طرز استفاده توتون و تنباكو در ایران تغییر یافت و ایرانیان لوازمی متناسب با ذوق خود برای كشیدن تنباكو ساختند و به آن غلیان گفتند.

اكنون: بر خلاف اعتقادات و باروهای افراد قدیمی كه قلیان را بی‌ضرر می‌دانستند، دود منتشره از قلیان حاوی مقادیر خیلی زیاد مواد سمی است كه این مواد سمی سبب بروز سرطان ریه، بیماریهای قلبی- عروقی و غیره می‌شود. ضمن اینكه نیكوتین قلیان نیز مانند سایر مواد دخانی، اعتیادآور است. میزان مونواكسید كربن فلزات سنگین و تركیبات شیمیایی سرطانزا كه از زغال یا مواد تشكیل دهنده قلیان متصاعد می‌شود به مراتب اثرات سوء بیشتری نسبت به سیگار دارد. انتشار بیماری‌هایی چون سل و هپاتیت از طریق قلیانیكی از مسائل پرخطر در مورد قلیان كه كمتر اهمیت داده می‌شود، انتقال بیماری‌های مختلف از طریق دهان و دندان آلوده به وسیله استفاده چند نفر مشتری از یك نی قلیان است كه بیماری‌های مختلف مانند سل، هپاتیت و غیره را منجر می‌شود. از سویی اسانس‌ها و عطرهای استفاده شده در تنباكوهای معطر و میوه‌ای نیز حاوی هزاران ماده سمی هستند. ضمن اینكه توتون و تنباكوهای استفاده شده در قلیان از نازل‌ترین و پست‌ترین تنباكوهاست.

بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی و دانشگاه هاروارد در دهه نود میلادی علت‌های مرگ و میر در دنیا به ترتیب شامل :

▪ سكته‌های قلبی

▪ سكته‌های مغزی،

▪ عفونت‌های ریه

▪ بیماریهای اسهالی

▪ حوادث زایمانی بوده است.

همچنین با توجه به روند بیماری‌ها پیش بینی شده است كه در سال ۲۰۲۰ علت‌های مرگ و میر در دنیا به ترتیب شامل:

▪ سكته‌های قلبی

▪ سكته‌های مغزی

▪ برونشیت‌ مزمن

▪ عفونت ریه

▪ سرطان ریه خواهد شد.

لازم به ذكر است كه در سالهای آینده علت‌های مرگ و میر وابسته به مصرف دخانیات افزایش خواهد یافت و متاسفانه این افزایش بیشتر در كشورهای در حال توسعه رخ می‌دهد. سیـگار كشیـدن با مكانیسمهای متعـددی سبب بیماری می‌گردد. دود سیگار محتوی بیش از ۴۰۰۰ ماده است و مطالعات دقیق سم‌شناسی روی تعداد نسبتاً كمی از سموم بالقوه انجام شده است. بعضی سموم در گیاه تنباكو وجود دارند؛ تعداد دیگری از سموم ضمن پرداخت (عمل آوردن) و اضافه كردن مواد شیمیائی خوش‌بو كننده و مزه‌آور به برگهای تنباكوبوجود می آیند و عده‌ای در اثر تجزیه حرارتی تنباكوی بعمل آمده، ایجاد می‌شوند.

دود تنباكو شامل موادی‌است كه می‌تواند سبب گسیختگی DNA، جهش ها و تغییر بروز (بیان) آن شوند. بعلاوه این مواد می‌توانند به پروتئینها و چربیهای سلولی چسبیده و آنها را بگسلند. بدلیل تنوع سموم، تعدد اجزای بیوشیمایی و سلولی كه می‌توانند با آنها وارد عمل شوند و گوناگونی در قابلیتهای افراد، آثار مرضی ناهمگون دود سیگار تعجب‌ برانگیز نیست.

با توجه به این حقیقت كه زیانهای بهداشتی ناشی از سیگار به موازات گسترش مصرف آن بیشتر می شود، تعجب آور نیست كه بیماریهای پدید آمده بر اثر سیگار در كشورهای در حال توسعه شایع تر است چرا كه شیوع مصرف سیگار در این كشورها رو به افزایش است. همچنین سیگار كشیدن در بعضی زیر گروههای جمعیتی - مثلاً زنان جوان - در كشورهای توسعه یافته در حال افزایش است. سیگار كشیدن با مكانیسمهای متعددی سبب بیماری می گردد.از میان شایع ترین بیماریهایی كه با استعمال دخانیات در ارتباط است، بیماریهای آترواسكلروتیك قلبی - عروقی، سرطانها، بیماریهای انسداد ریوی، حملات مغزی و... را می توان نام برد. شواهد اپیدمیولوژیك و مكانیكی ارتباط دهنده سیگار با این بیماریها، معتبر است.

● عواقب بهداشتی سیگار

▪ حمله مغزی:

تمام سیگاری ها در معرض خطر بیشتری از جانب حمله مغزی هستند. با وجود این، آن دسته از زنان سیگاری كه قرص ضدبارداری خوراكی نیز استفاده می كنند، تا ۲۰ برابر بیشتر در معرض خطر حمله قلبی و نیز حمله مغزی نسبت به زنانی هستند كه نه سیگار می كشند و نه قرص ضدبارداری مصرف می كنند.

▪ سرطان ریه :

خطر ایجاد سرطان ریه حدود ۲۰ برابر در سیگاریها بیشتر از غیرسیگاریهاست. در حقیقت سیگار كشیدن فاكتور خطر اصلی همراه با سرطان ریه است. خطر قابل استناد برای ایجاد سرطان ریه در زنان حدود ۷۹درصد و در مردان۹۰درصد است. اكثر كسانی كه بر اثر سرطان ریه می میرند، سیگاری هستند. خطر ایجاد سرطان ریه مستقیماً با تعداد سیگارهای كشیده شده در روز، مدت سیگار كشیدن و محتوای قطران و نیكوتین سیگارهای كشیده شده ارتباط دارد. در سیگاریهای قهار، ۱۵ تا ۲۵ بار، احتمال مرگ ناشی از سرطان ریه ناشی نسبت به غیرسیگاریها بیشتر است. تنها گذشت ۱۵تا ۲۰ سال از شروع سیگار كشیدن كافی است تا سرطان ریه ایجاد شود و تعداد كمی از بیماران مبتلا به آن بیش از ۵ سال پس از تشخیص، زنده می مانند. خطر سرطان ریه بین سیگاریهای غیرفعال یا تحمیلی نیز افزایش یافته است. شواهد تجربی بسیاری نقش دود سیگار را در سرطان ریه نشان داده اند و به نظر می رسد كه یك شیوه چند مرحله ای در مورد كارسینوژن ها دخالت داشته باشد.

● بیماری‌های

▪ قلبی - عروقی :

سیگار كشیدن‌، همچنین یك عامل خطر اصلی برای ایجاد بیماریهای قلبی - عروقی است. در حقیقت تأثیر سیگار از نظر میزان، مشابه دو عامل خطر اصلی دیگر، یعنی فشار خون و افزایش چربی خون است اما از دیدگاه بهداشت عمومی، با توجه به شیوع بیشتر سیگار كشیدن ازفشار خون و افزایش چربی خون، عامل خطر مهمتری نسبت به هر دو آنهاست. در اینجا نیز سیگاریهای قهار در معرض خطر بیشتری هستند. سیگار كشیدن می تواند با مكانیسم های مختلف سبب ایجاد بیماریهای قلبی مزمن گردد، از جمله : صدمه مستقیم دیواره عروق( اندوتلیال) به وسیله نیكوتین و مونواكسیدكربن كه می تواند دیواره یك شریان طبیعی و باز را تخریب كند، موجب ورود مواد چربی به داخل دیواره زخمی گردد وباعث ضخیم شدن، تنگی و در نهایت انسداد كامل شریان شود. افزایش ضربان قلب و فشار خون به واسطه آزادسازی بعضی مواد و هورمونها در بدن صورت می گیرد ونیاز اكسیژن عضله قلب افزایش می یابد دو از سوی دیگر ظرفیت حمل اكسیژن توسط خون كاهش می یابد، سبب تشدید ناتوانی و اختلال عملكرد قلب می گردند و به این ترتیب زمینه را برای بروز آریتمی های قلبی مستعد می‌كند. درطی سالهای زندگی و به منزله بخشی از فرآیند طبیعی پیری، این عروق به تدریج به علت فرآیند

دژنراتیو، دیواره شان تنگ می شود. در سیگاریها این فرآیند بسیار سریعتر از افر‌اد طبیعی پیشروی می كند. بطور مكررخون جریان یابنده از خلال این عروق تنگ به طور ناگهانی لخته می شود (ترومبوز كرونر) و به طور جدی به عضله قلب آسیب می رساند. ترومبوز كرونر علت شایع مرگ در مردان و زنان بین سنین ۶۴-۳۵ سال است.

بیماری عروق كرونر با تعداد سیگارهای كشیده شده، درجه استنشاق و سن شروع سیگار كشیدن در ارتباط است.

● بیماری انسدادی مزمن ریه(COPD)

سیگار كشیدن عامل خطر اصلی همراه با بیماری انسدادی مزمن ریه است. مواد محرك دود تنباكو (قطران و گازسیانید) مسوول بروزدو بیماری مهم ریوی یعنی برونشیت و آمفیزم هستند. این محركها عمل مژكها را كه وظیفه پاك ساختن ریه ها از مواد آلاینده را دارند متوقف می سازد. آنها همچنین سبب ترشح بیشترموادی به نام موكوس توسط غدد مجاری هوایی می شوند. وقتی كه مژكها غیرفعال می شوند، به اجبار فرآیند پاكسازی ریه ها از موكوس اضافی، قطران و سایر ناخالصیها باید از راه سرفه كردن انجام شود. سیگاریها بیشتر از غیرسیگاریها سرفه می كنند و خلط بیشتری تولید می كنند. سایر علائم تنفسی شامل كوتاهی تنفس،‌سنگینی سینه، خس خس، درد سینه، سینوزیتها و سرماخوردگیهای مكرر است. تقریباً تمام بیماران مبتلا به آمفیزم بالینی واضح،سیگاری هستند. سیگار همچنین یك عامل خطر مهم برای ایجاد برونشیت مزمن است. سیگاریهای قهار در معرض خطر بیشتری برای ایجاد بیماری انسدادی مزمن ریه نسبت به سیگاریهای متوسط هستند، اما در معرض مقادیر كم دود سیگار بودن - چنان كه در سیگار كشیدن تحمیلی دیده می شود- نیز زیان آور به نظر می رسد.

جلو گیری از مصرف دخانیات به عنوان اولین علت قابل پیشگیری مرگ و میر در دنیا شناخته شده است. از آنجایی كه در دهه‌های گذشته مصرف سیگار بدلایل مختلف شامل سهولت استفاده و حمل و نقل، تبلیغات كمپانی‌ها و مقبولیت كاذب عمومی شیوع بالایی نسبت به دیگر انواع مواد دخانی پیدا كرده بود تحقیقات بسیاری در مورد ارتباط بین مصرف سیگار با بیماری‌زایی و مرگ و میر ناشی از آن انجام گرفت واین تحقیقات مطالب و ارتباط بسیاری را نشان داد. از این رو كمپانی‌های دخانیاتی جهت انحراف افكار عمومی شروع به ساخت انواع دیگر سیگار با اسامی لایت، ملایم، سبك و نیز افزایش انواع دیگر دخانیات به صورت قلیان، پیپ، تنباكوی جویدنی و مكیدنی و غیره نمودند. بعد از تبلیغات فراوان بر روی این انواع جدید، مصرف آنها رو به افزایش گذاشت و این در حالی بود كه تمامی بیماری‌ها و مرگ و میرهای وابسته به دخانیات به قوت خود باقی ماند.حتی تحقیقات روی این شكل‌های جدید دخانیات نشان داده است كه بیماری‌زایی بالاتری نسبت به سیگار دارند و به همین علت شعار سازمان جهانی بهداشت در سال ۲۰۰۶ به این موضوع اشاره دارد.

بر اساس بررسی سازمان بهداشت جهانی )WHO(‌ بیماریهای غیرواگیر بویژه بیماریهای قلبی عروقی- عروق مغزی، بیماری انسداد مزمن ریه، سرطانها و تصادفات مهمترین علل مرگ و میر در كشورهای پیشرفته و در حال توسعه است.

● ۴ محور اصلی پیشگیری از این بیماریها شامل:

۱) تغذیه مناسب

۲) ورزش

۳) كاهش استرس

۴) مبارزه با سیگار و دخانیات است.

سازمان بهداشت جهانی )WHO(‌ اعلام نموده كه از میان ۴ علت فوق، مبارزه و كنترل سیگار و دخانیات عملی ترین و قابل اجرایی ترین فاكتور به شمار می‌رود.

دكتر غلا‌مرضا حیدری

سرپرست مركز تحقیقات، پیشگیری و كنترل دخانیات دانشگاه علوم پزشكی شهید بهشتی و مسوول كلینیك های ترك سیگار كشور

---