چریک عاشق

در نوشته های مصطفی چمران شوق بندگی و نیایش موج می زند

چمران، نامی آشنا و اسطوره‌ای فراموش نشدنی در فرهنگ و تاریخ ایران اسلامی است. مردی از جنس شجاعت و شهامت که آوازه رشادت‌هایش مرزهای کشور را درنوردید و با گستره‌ای جهانی به گوش همه دنیا رسید.

شهید مصطفی چمران، مرد دوست داشتنی جبهه ها را با آن لباس و اورکت خاکی و عینک کائوچویی اش همیشه به عنوان یک رزمنده می شناسیم؛ رزمنده ای دلیر که به دنیا پشت پا زد و دل در گروی عشق، سرگردان کوه های جبل عامل، بیروت و فلسطین شد.

در این میان کمتر کسی به قلم و یادداشت های پراکنده چمران توجه داشته است؛ نوشته هایی که احساس و شوق بندگی در واژه واژه آن موج می زند.

● چمران که بود؟

دکتر مصطفی چمران سال ۱۳۱۱ در تهران، خیابان پانزده خرداد متولد شد. وی تحصیلات خود را در مدرسه انتصاریه، حوالی محله پامنار آغاز کرد و دوران متوسطه را در دارالفنون و البرز گذراند، سپس در دانشکده فنی دانشگاه تهران ادامه تحصیل داد و سال ۱۳۳۶ در رشته الکترومکانیک فارغ التحصیل شد.

چمران یک سال به تدریس در دانشکده فنی پرداخت. ​سال ۱۳۳۷ با استفاده از بورس تحصیلی شاگردان ممتاز به آمریکا اعزام شد و پس از تحقیقات علمی در جمع معروف ترین دانشمندان جهان در کالیفرنیا و معتبرترین دانشگاه آمریکا ـ برکلی ـ با ممتازترین درجه علمی، مدرک دکتری الکترونیک و فیزیک پلاسما را دریافت کرد.

چمران در کنار علم و تحصیل دست به قلم بود و جان و روحش را بر سر قلم می گذاشت و آنها را بر کاغذ جاری می کرد. او در نوشته های خود همواره سیر و سلوکی عارفانه و راز و نیازی درونی با خدای خود داشته است و افراد معدودی با این بعد شخصیتی او آشنا هستند.

● بینش و نیایش

یکی از کتاب های ارزشمند شهید چمران، «بینش و نیایش» است. در این کتاب دکتر چمران با نگاهی کلی به روند شکل گیری پیروزی انقلاب اسلامی ایران، علت شکل گیری جنگ هشت ساله ایران و عراق و دلایل پیروزی انقلاب اسلامی ایران می پردازد.

وی با اشاره به عدم موفقیت عراقی ها در این جنگ نابرابر، دلایل آن را در چند موضوع اصلی مانند عامل مردمی، ارتش جمهوری اسلامی ایران و شکوفایی استعدادها بیان می کند.

چمران معتقد بود صدام و طرفدارانش، قدرت مردمی را در این جنگ نابرابر حساب نکرده بودند و همانند تفکر دیگر دیکتاتورها در مقابل مردم قرار گرفتند. وی معتقد است جمهوری اسلامی ایران از میان توده های ملت جوشیده و به پیروزی رسیده است.

شهید چمران همچنین نقش ارتش جمهوری اسلامی ایران را در پیروزی سربازان ایرانی کالبدشکافی می کند و با اشاره به نقش منفعل ارتشیان در زمان شاه و حضور اثرگذار آنان در جنگ هشت ساله ایران و عراق، آنها را سربازهایی دلیر و شجاع معرفی کرده که از استقلال و هویت ارضی خود دفاع کرده اند.

وی در بخشی از این کتاب با طرح این سوال که انقلاب اسلامی ایران شکست خورده یا پیروز می نویسد: «پیروزی یا شکست انقلاب اسلامی ایران باید از جنبه های فکری، فرهنگی، فلسفی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و نظامی در نظر گرفته شود. این انقلاب دارای ابعاد مختلف و عمیق تاریخی و جهانی است که در خلال ۱۴۰۰ سال تاریخ اسلام، بی نظیر بودن و رسالت مقدس اسلام را در این دوره بحرانی جهان از نو زنده کرد. پیروزی یا شکست این انقلاب مستقیما به پیروزی یا شکست اسلام و معیارهایی که این انقلاب مطرح کرده است، منتهی می شود.»

چمران در ادامه به بررسی انقلاب کبیر فرانسه و انقلاب اکتبر روسیه اشاره و ابعاد مختلف این دو انقلاب را از زاویه های مختلف نقد و بررسی می کند و در مقارنه با این دو، انقلاب اسلامی ایران را که الهام گرفته از مکتب اسلام است، قرار می دهد. وی در بخش پایانی این کتاب مناجات هایی با خدای خود داشته است: «خدایا! سال ها در به در بودم، به خاطر مستضعفان دنیا مبارزه می کردم، از همه چیز خود چشم پوشیده بودم و آرزو می کردم که روزی به ایران عزیزم برگردم و همه استعدادهای خود را به کار اندازم.»

● لبنان

سفر شهید مصطفی به کشور لبنان به دنبال وفات عبدالناصر بود که ایجاد پایگاه چریکی مستقل برای تعلیم مبارزان ایرانی ضرورت پیدا کرد.

وی در خلال این سفر یادداشت های بسیاری به رشته تحریر درآورده و در خلال آن حوادث لبنان ریشه یابی و بررسی شده است.

کتاب «لبنان» این شهید جاویدان شامل گزیده ای از دستنوشته ها، سخنرانی ها و حاصل مطالعه و بررسی تمام نوشته ها و سخنرانی های او در لبنان، اروپا و ایران درباره لبنان است.

وی در این یادداشت ها علاوه بر نگرش ظاهری به رویدادها، به علل آنها نیز توجه داشته و با فرار از تبلیغات توخالی رسانه های جهانی، نگاهی چند بعدی به این موضوعات دارد.

وی در این کتاب تلاش کرده حقایق را بازگو کند. شهید چمران به عمق تاریخی لبنان توجه ویژه ای داشته و با بررسی گذشته این کشور، دلایل مشکلات و آسیب های جامعه کنونی آن زمان را تشریح می کند.

شهید چمران در بخشی از این کتاب با اشاره به ایل و قوم های متعددی که در کشور لبنان زندگی می کنند، آورده است: «در لبنان حدود ۱۵ طایفه مختلف که هر کدام دارای دین مخصوصی هستند، زندگی می کنند و قانونی وجود دارد که در عربی به آن قانون طائفی می گویند. به موجب قانون طائفی که سال ۱۹۳۲ تحت نفوذ فرانسه نوشته شده، هر طائفه لبنانی دارای امتیازاتی است. طوایف بزرگ لبنان سه طایفه هستند؛ طایفه مسیحیان، طایفه سنیان و طایفه شیعیان.»

● انسان و خدا

کتاب دیگر این معلم و سرباز متعهد ایران اسلامی «انسان و خدا» است. این اثر به جای مانده از یک دوره سخنرانی علمی و عرفانی شهید چمران همزمان با ماه مبارک رمضان سال ۱۳۵۹ در کانون توحید است.

این سخنرانی ها به همت بنیاد وی به رشته تحریر درآمده و دربردارنده موضوع خداشناسی است. وی در مطالب خود با تاکید بر این که شناخت خدا باید از مسیر صحیح خداشناسی قدم بردارد.

وی در بخش های مختلف کتاب به بحث روح، خدا، عالم غیب، روش قرآن مجید در اثبات خدا، اصول اساسی مهم ترین مکاتب بشری و الهی پرداخته است.

وی در بخشی از این اثر سه مکتب کمونیسم، کاپیتالیسم و اسلام را با یکدیگر بررسی کرده است و موضوع جبر و اختیار و نسبیت را در هر یک از این مکتب ها به تفکیک شرح می دهد. در بخشی از این کتاب آمده است: «در سوره ​یس​ که یکی از سور ه های معروف و مهم قرآن است، اول تا آخر که مطالعه کنیم بزرگ ترین فلسفه های خلقت و خداشناسی گنجانده شده است. توجه کنید در همه جا تکیه قرآن برای اثبات خدا بر اشیای واضح و روشن طبیعت است که می خواهد این آدمی با وجدان خود این حقایق را درک کند و بفهمد. از طبیعت، از نور، از ستارگان، از نطفه، از شجر، از تمام چیزهایی که در دسترس آدمی است و هر روز با آن سر و کار داریم. اگر کسی این نظم و ترتیب و این آیات خدایی را در طبیعت نظاره کند، به وجود او پی خواهد برد.»

● خدا بود و دیگر هیچ نبود

می توان از کتاب «خدا بود و دیگر هیچ نبود» به عنوان یکی دیگر از ارزشمندترین آثار شهید چمران نام برد. می توان خط فکری او را لابه لای یادداشت ها و نوشته هایش دید و با پیگیری آنها کمی بیشتر با اندیشه این مبارز ایرانی آشنا شد.

حضور چمران در لبنان، مصر و آمریکا در برهه های زمانی مختلف بوده، اما در این میان اعتقاد خالصانه و شیدایی او برای تکامل روح انسانی یکسان بوده است.

این اثر دربردارنده یادداشت های شخصی وی در این سه کشور به شمار می آید. در بخشی از این کتاب با عنوان یادداشت های آمریکا وی یادداشتی را تابستان سال ۱۹۵۹ تا دهم می ۱۹۶۵ نگاشته و آورده است: «من تصمیم دارم از این به بعد آدم خوبی باشم، دست از گناهان بشویم، قلب خود را یکسره تسلیم خدا کنم، از دنیا و مافیها چشم بپوشم. تنها. آری تنها لذت خویش را در آب دیده قرار دهم.»

یادداشت های لبنان وی از می ۱۹۶۷ آغاز شده و تا نوزدهم فوریه ۱۹۷۸ ادامه دارد. بخش عمده مطالب این کتاب به یادداشت ها، خاطرات و بیان مشاهدات وی از جنگ لبنان اختصاص دارد و بخش سوم نیز یادداشت های وی در ایران است که نخستین سطور آن از بیست و هشتم بهمن ۱۳۵۷ به رشته تحریر در آمده و تا بیست و ششم مرداد ۱۳۵۸ ادامه دارد.

● کردستان

بخشی از زندگی پرفراز و نشیب شهید چمران نیز در کردستان رخ داده است، موضوع فراموش نشدنی عملیات پاوه و موفقیت وی در این جریان با مستندات و مدارک بسیاری همراه بوده است.

در این کتاب نوشته ها و مدارک وی درباره حوادث پاوه از ابتدای حضور شهید چمران در کردستان نگاشته شده است. هرچند این یادداشت ها به دلیل شهادت وی ناتمام باقی ماندند، اما چهره واقعی ضد انقلابیان را به تصویر کشیده است.

این کتاب از سه گونه دستنوشته و سخنرانی تشکیل شده است. چمران در بخشی از این کتاب با اشاره به توطئه سنندج نوشته است: «جنگ و خونریزی و آشوب از همان روز پیروزی انقلاب اسلامی ایران شروع شد که اولین نمونه بزرگ آن حمله به پادگان مهاباد و غارت اسحله و سوختن پادگان بود. با اسلحه ای که از مهاباد به یغما برده بودند در ساعت ۲۳ روز بیست و هفتم اسفند سال ۱۳۵۷، هزاران نفر از توطئه گران، پادگان نظامی سنندج را محاصره کردند و بدون آن که گلوله ای از داخل پادگان به سمت آنها شلیک شود وارد پادگان شده و ۲۱ سرباز را کشتند و چند ساختمان داخلی پادگان را تسخیر کردند. اما تیمسار قرنی که خداوند رحمتش کند، تصمیم گرفت پادگان سنندج را محافظت کند و اجازه ندهد که بی شرمانه مثل مهاباد به دست دشمنان سقوط کند.»

● زیباترین سروده هستی

عشق و ارادت شیعیان به امام علی(ع) را می توان لابه لای دستنوشته ها و آثار نویسندگان و شاعران بسیاری مشاهده کرد و فردی همچون شهید چمران با قلمی شیوا و آهنگین از این قاعده مستثنا نبوده است.

کتاب «زیباترین سروده هستی»، مجموعه ای از دستنوشته های وی درباره امام علی(ع)، راز و نیازهای وی با اولین امام شیعیان و سه سخنرانی اوست. در یکی از یادداشت های ارزشمند وی در این کتاب می خوانیم: «اگر پرستش غیر از خدا مجاز بود، علی را می پرستیدم. به خود اجازه نمی دهم برای شناخت علی کلمه ای بر زبان برانم و با قدرت عقل، شخصیت او و زندگی پرماجرایش را تجزیه و تحلیل کنم. شناخت علی فقط به قدرت عشق میسر است و فقط عشق اجازه دارد به حریم علی نزدیک شود.»

● رقصی چنین میانه میدانم آرزوست

و آخرین اثری که از وی به یادگار مانده است، کتاب «رقصی چنین میانه میدانم آرزوست» به شمار می آید. کتابی که شامل یادداشت های عارفانه او در جریان جنگ ایران و شهر سوسنگرد است. در این کتاب به نقش حساس شهر سوسنگرد و وجود برخی عوامل نفوذی عراقی ها اشاره شده است، اما در این نوشتار نیز می توان ردپای روح حساس و وجود مشتاق او را نیز مشاهده کرد.

وی در بخشی از کتاب با اشاره به نقش سوسنگرد آورده است: «سوسنگرد برای ما اهمیت خاصی دارد، زیرا معبر حمیدیه و اهواز است. دشمن به مدت چند روز سوسنگرد را محاصره کرده بود و بشدت می کوبید. ۵۰۰ نفر از رزمندگان ما در سوسنگرد تا آخرین رمق خود، جانانه مقاومت می کردند و هر روز تلفات سنگینی می دادند.»

ساره گودرزی