دیوار بلند C T B T بین داراها و ندارهای هسته ای

در نوشتار حاضر در صدد آنیم تا رژیم بازرسی را مطابق آنچه سازمان پیمان منع جامع آزمایش های هسته ای تدارک دیده است, مطالعه نماییم و سپس به مسائل راهبردی ایران در رابطه با این پیمان بپردازیم

معاهده منع جامع آزمایش های هسته ای (C.T.B.T)، پیچیده ترین معاهده ای است که حاصل ۵۵ سال تجربه در کنترل تسلیحات، جاسوسی و ضد جاسوسی است. این معاهده مکمل معاهده منع تکثیر سلاح های هسته ای (N.P.T) است که جهان را به طبقه داراها و ندارها تقسیم می نماید.

در نوشتار حاضر در صدد آنیم تا رژیم بازرسی را مطابق آنچه سازمان پیمان منع جامع آزمایش های هسته ای تدارک دیده است، مطالعه نماییم و سپس به مسائل راهبردی ایران در رابطه با این پیمان بپردازیم. مطالب ذیل از سایت اینترنتی این سازمان اقتباس شده است.

● مقدمه:

رژیم بازرسیِ «پیمان منع جامع آزمایش هسته ای» (CTBT)، برای شناسایی هرگونه انفجار هسته ای انجام شده بر روی زمین، در زیر زمین، زیر آب یا در اتمسفر طراحی شده است. هدف رژیم بازرسی نظارت کردن بر کشورهای پذیرنده «پیمان منع جامع آزمایش هسته ای» (CTBT) است که همه انفجارهای هسته ای در سیاره را منع می کند.

ماموریت اصلی کمیسیون مقدماتی «سازمان پیمان منع جامع آزمایش هسته ای» (CTBTO) علاوه بر ترویج (CTBT)، ساختن و مراقبت کردن این رژیم است که این امر از طریق معاهده لازم الاجرا است.

رژیم بازرسی مرکب است از مولفه های ذیل:

▪ سیستم نظارت بین المللی (IMS)

▪ مرکز داده های بین المللی (IDC)

▪ زیرساخت ارتباطات جهانی (GCI)

▪ مشورت و توضیح

▪ بازرسی در محل (OSI)

▪ اقدامات اعتماد سازی

[بر این اساس در ذیل به] بررسی اجمالی از رژیم بازرسی [می پردازیم].

سیستم نظارت بین المللی(IMS):

سیستم نظارت بین المللی (IMS) مرکب است از ۳۲۱ ایستگاه نظارتی و ۱۶ آزمایشگاه ساخته شده در سرتاسر جهان. این ۳۳۷ تاسیسات، سیاره را برای هر نشانی از انفجار هسته ای نظارت و دیده بانی می کنند.

● چهار تکنولوژی بازرسی:

سیستم نظارت بین المللی چهار روش اثبات تکمیلی را در بهره برداری از اغلب تکنولوژی های مدرن موجود به کار می گیرد. زلزله نگاری، هیدروآکوستیک، پایگاه های نظارت فرو صوتی به ترتیب زیرزمینی، اقیانوس های بزرگ و اتمسفر.

ایستگاه های رادیواتمی یابنده خرده آثار رادیواکتیو [پرتو زا] از انفجارهای جوی یا نفوذ شده بوسیله انفجارهای هسته ای زیرزمینی یا زیر آبی هستند. آزمایشگاه های رادیواتمی به ایستگاه های رادیواتمی در تشخیص این مواد رادیواکتیو کمک می کنند.

● تاسیسات سیستم نظارت بین المللی

ایستگاه ها و آزمایشگاه های نظارتِ سیستم نظارت بین المللی در ۸۹ کشور در سرتاسر جهان به کار گرفته خواهند شد. تاسیس آنها چالش های طراحی بی سابقه ای را در تاریخ کنترل تسلیحات مطرح می کنند. ایستگاه های زیادی در مناطق دوردست و ارتباط ناپذیر جهان مستقر شده اند. همه نیازهای تکنیکی، ایستگاه های نظارتی و آزمایشگاه های رادیو اتمی بوسیله نهادهای محلی، تحت پیمان هایی با سازمان منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBTO) راه اندازی و مجاز شد.

هزینه های ساختمان و اداره کردن تاسیسات (بجز برای ایستگاه های لرزه نگاری ضروری) توسط سازمان منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBTO) پرداخت می شود.

خلاصه ای خوب از همه تاسیسات و مکان هایی که آنها در سرتاسر کره زمین قرار داده شده اند در شکل زیر دیده می شود.

● مرکز داده های بین المللی (IDC)

سیستم نظارت بین المللی بوسیله یک مرکز داده های بین المللی (IDC)، مستقر در اداره مرکزی سازمان منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBTO) در وین اتریش پشتیبانی می شود. مرکز داده های بین المللی (IDC) فرآیندها و داده های ثبت شده در ایستگاه های نظارتی را تحلیل می نماید، و داده های تولید شده به دولت های عضو برای ارزیابی و قضاوت هایشان اعلان و ارائه می شود.

مرکز داده های بین المللی (IDC) به دولت های عضو در به عهده گرفتن وظایف بازرسیشان از طریق فراهم کردن و برپاسازی ظرفیت سرویس های لازم برای نظارت جهانی موثر کمک می کند.

● پردازش داده ها:

داده های وارد شده برای ثبت، مکان یابی کردن و تحلیل وقایع، با تاکید بر کشف انفجارهای هسته ای به کار گرفته می شوند.

داده ها به سرعت پردازش می شوند، با اولین تحلیل اتوماتیک –به سرعت- آنچه که به بولتن داده ها نامیده می شود، ظرف ۲ ساعت منتشر می شود. بولتن داده ها شامل لیستی خودکار از تحلیل های لرزه نگاری صوتی وقایع و رادیو اتم های کشف شده بوسیله ایستگاه های نظارت می باشد.

در تحلیل ها متعاقباً این لیست ها را بازبینی می کنند. این بازبینی برای آماده کردن کیفیت بولتن های آماده شده برای دولت های عضو پیمان می باشد.

● مخابره کردن داده ها به دولت های عضو:

مرکز داده های بین المللی (IDC) دسترسی سیستم نظارت بین المللی (IMS) را بر داده های خام امکان پذیر می کند و مرکز داده های بین المللی (IDC) بولتن داده ها را به دولت های عضو در دسترس قرار می دهد. این فرآیند از ۲۱ فوریه ۲۰۰۰ آغاز گردیده است.

[همچنین] دفاتر امنی تاسیس شده اند برای اجازه دادن به دولت های عضو برای دسترسی به این داده ها و تولیدات.

همچنین از کاربران معین شده توسط دولت های عضو حمایت گسترده ای می شود. این حمایت از طریق فراهم سازی یک بسته نرم افزاری استاندارد، دوره های کارآموزی و کمک های فنی صورت می پذیرد.

● زیرساخت ارتباطات جهانی (GCI)

زیرساخت ارتباطات جهانی (GCI) داده های ضبط شده در سیستم نظارت بین المللی (IMS) را به مرکز داده های بین المللی (IDC) ارسال می کند. همچنین داده های خام و داده های بولتن ها را از مرکز داده های بین المللی (IDC) به دولت های عضو ارسال می کند.

زیرساخت ارتباطات جهانی (GCI) پوشش جهانی را تضمین می کند. داده های رسیده و از طریق یک شبکه ۶ ماهواره ای توزیع می شود. ماهواره ها مخابره ها را به سه مقر فعالیت بر روی زمین تعیین مسیر می کنند، و سپس داده ها به مرکز داده های بین المللی (IDC) بوسیله اتصالات زمینی ارسال می شوند.

● مشورت و توضیح

اگر یکی از دولت های عضو احساس کند که داده های قطعی ای را دال بر یک انفجار هسته ای جمع آوری کرده است، فرآیند مشورت و توضیح می تواند به حل کردن و روشن کردن قضیه کمک کند. این فرآیند، که برای دولت های عضو بعد از ورود به پیمان الزام آور است، امکان پذیر می باشد، یک دولت اجازه دارد درخواست توضیح مستقیم از دولت دیگر یا از طریق کمیته اجرایی بنماید. دولت های عضو همچنین می توانند از مدیر کل سازمان منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBTO) درخواست اطلاعات نمایند. یک دولت که درخواستش رسیده است، ظرف ۴۸ ساعت اتفاقی که پرس و جو کرده روشن می شود.

● بازرسی در محل (OSI)

دولت ها حق دارند بازرسی در محل (OSI) را قطع نظر از نتایج فرآیند مشورت و توضیح درخواست نمایند. اینچنین بازرسی ها برای ثابت کردن اینکه آیا یک انفجار هسته ای در تخطی از پیمان رخ داده است، انجام خواهد شد. آنها همچنین از حقایقی که جمع آوری کرده اند استفاده استفاده کنند که [این حقایق] ممکن است در تشخیص احتمالی نقض پیمان به کار برده شود. بازرسی در محل (OSI) تحت نظر آخرین مقررات بازرسی متعلق به پیمان انجام می شود و فقط می تواند به استناد به آن لازم الاجرا شود.

● اقدامات اعتماد سازی

بر اساس اختیار، دبیرخانه فنی سازمان منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBTO) در مورد هر انفجار هسته ای با به کارگیری ۳۰۰ تن تی ان تی (T.N.T) یا معادل انفجار بیش از این میزان تی ان تی (T.N.T) منفجر شده را در سرزمین دولت های عضو به اطلاع‌شان می رساند. این آگاه سازی به دو دلیل مفید است. اول برای همه، آنها برای تشخیص هر گونه سوء تعبیر احتمالی در داده های بازرسی همکاری می کنند در شرایطی که برای مثال یک انفجار مین گذاری بزرگ اندیشه مقدماتی برای یک انفجار اتمی بودن نیست. ثانیاً، آنها در آزمایش و میزان سازی دقیق شبکه سیستم نظارت بین الملل (IMS) مساعدت می کنند.

[در پایان گفتنی است که] دکتر دالمن رئیس گروه متخصصان دانشمند بود که جزئیات رژیم بازرسی را قبل و طی مذاکرات پیمان منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBT) بوجود آورد، و رئیس کارگروه بازرسی سازمان پیمان منع جامع آزمایش های هسته ای (CTBTO) از ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۶ بود.

● جمهوری اسلامی ایران و پیمان

این معاهده در سال ۱۹۹۶، در معرض امضاء کشورها قرار گرفت. شرط نافذ شدن این معاهده، امضاء و تصویب پارلمانی آن توسط۴۴ کشور دارای توان هسته ای می باشد. از سال ۱۹۹۶ تا کنون تنها ۳۳ کشور آن را امضاء نموده اند که برخی از دستگاه دیپلماسی ایران در همان زمان، شتابان اقدام به امضای معاهده نمودند. اما به دنبال واقعه ۱۱ سپتامبر، کنگره آمریکا این معاهده را رد کرد.

پس از آنکه امضای مقدماتی این معاهده بدون مصوبه مجلس از سوی ایران انجام شد، برخی از این سیستم های لرزه نگاری در دهکده چاران کرج نصب گردید و انتقال اطلاعات به وین انجام گرفت. ظاهراً شورای عالی امنیت ملی در آن دوران، نصب این تجهیزات را مغایر با منافع کشور تشخیص نداده و انتقال اطلاعات به وین با هماهنگی نهادهای عالیه تصمیم گیری در جریان است.

در خصوص ماهیت این معاهده قابل ذکر است که شکل معاهده مزبو چندان مطول و گسترده نیست. اما محتوای آن بسیار سنگین و قابل بررسی است:

۱- تیم بازرسی دارای مصونیت فوق العاده بوده و چنانچه در کشور میزبان مرتکب هرگونه تخلف و جرم از قبیل جاسوسی و سوء استفاده از مصونیت های خود گردند، کشور پذیرنده هیچ گونه صلاحیتی برای بازجویی از آنها ندارد و در واقع تیم بازرسی از صلاحیت قضایی کشور پذیرنده خارج است.

کشور میزبان تنها می تواند مراتب را به دبیر کل سازمان گزارش نماید و سازمان صلاحیت بررسی موضوع را دارد. در صورتی که جرم بازرس (از قبیل تجاوز، قتل، سوء استفاده و ...) محرز گردد، دبیر کل سازمان فقط می تواند عدم تکرار مسئله را به بازرس هشدار دهد. در نتیجه از کشور میزبان سلب صلاحیت قضایی شده است. به موجب معاهده، بازرسان حتی سال ها پس از بازگشت به کشور خود، از حیث ماموریت های بازرسی خود، مصونیت دارند.

۲- تیم بازرسی در انجام ماموریت های بازرسی خود برای دسترسی به هر نقطه کشور محل ماموریت، حتی کاخ ریاست جمهوری از آزادی کامل برخوردارند. بازرسان با استفاده از اصل دخالت نامحدود که در معاهده پیش بینی گردیده، از آزادی تام و مطلق برخوردارند.

بر اساس مفاد معاهده، تیم بازرسی باید ماموریتش را با حداقل شیوه دخالت آمیز ممکن از سوی دولت پذیرنده آغاز نماید و سپس در صورتی که لازم دیده شود، برای جمع آوری اطلاعات لازم به شیوه دخالت آمیز بیشتری مبادرت خواهد ورزید. در اینجا باید دقت شود که:

- حداقل شیوه دخالت از سوی دولت پذیرنده یعنی چه؟ واژه حداقل را چگونه می توان اندازه گرفت؟

- محدوده مجاز برای دخالت بیشتر تا کجا است؟

۳- سیستم ارتباطی بازرسان با مقر خود نیز به شیوه رمز گذاری است که کشف آن و پی بردن به فعالیت های غیرمجاز آنها برای کشور میزبان سهل نخواهد بود.

۴- کشورهای توسعه یافته از طریق قواعد و شبیه سازی قادر خواهند بود به آزمایشات هسته ای خود ادامه دهند، ولی کشورهایی که فاقد تکنولوژی اولیه بوده و در ردیف ندارها قرار دارند، برای همیشه در همان طبقه باقی خواهند ماند. در این خصوص قابل ذکر است که در مقوله سلاح های هسته ای بحث داشتن یا نداشتن، یک موضوع پرستیژی برای ارتقاء همگونگی جامعه و تقویت روحیه ملت است. احتمال کاربرد سلاح های هسته ای توسط هند و پاکستان صفر است، اما تغییر طبقه این دو کشور از ندارها به داراها و عقب نماندن آنها از یکدیگر در این مسابقه جهت کسب پرستیژ و همگون ساختن روحیه جامعه و ارتقاء مشروعیت دولت های هند و پاکستان، ضروری تشخیص داده شده است.

۵- نکته دیگر تبعیض آمیز بودن معاهده به لحاظ استقرار دستگاه های نظارت در کشورهای مختلف است. در حالی که یکی از مجهزترین سیستم های لرزه نگاری در چاران مستقر گردیده و حتی در مرحله دوم ارتقاء یافته، قرار است در اسرائیل دو دستگاه فرعی این سیستم نصب شود.

۶- یک نکته مهم دیگر آن است که مواد ۱۴ و ۱۵ معاهده، صریحاً اعلام می دارد که این معاهده تحفظ ناپذیر است. یعنی کشورها در هنگام امضای معاهده بر خلاف سایر معاهدات بین المللی حق اعلام شرط تحفظ ندارند.

با نگاهی به موارد فوق می توان دریافت انتخاب واژه های این معاهده دقیق بوده و نشان می دهد که این رژیم تحمیلی را آمریکایی ها و انگلیسی ها تنظیم کرده اند. همچنین، به قرائتی دیگر می توان گفت، رفتار دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران واقعاً در جهت شفاف سازی بوده و در جهت تثبیت رژیم های کنترل تسلیحات و صلح و امنیت بین المللی گامی اساسی برداشته است.

بدون تردید، ایران هم حقوق هسته ای و بین المللی خود را به خوبی شناسایی کرده و در جهت آن گام بر می دارد و هم در جهت استقرار رژیم امنیتی جامعه بین المللی و قوانین بین المللی همکاری فعالانه ای داشته و دارد. بدیهی است، ایران می تواند به عنوان الگویی بی بدیل برای سایر کشورها در جهت استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای و رعایت قواعد بین المللی در جهت صلح و امنیت نظام بین الملل شناسایی شود.

دکتر ابو محمد عسگرخانی در بسیاری از اجلاس های اعراب برای دستیابی به انرژی هسته ای نکته ای مهم بدان ها اشاره می نماید. وی معتقد است «اگر شما امروز می توانید در این رابطه به بحث بنشینید و در رابطه با آن گفت و گو و آینده اندیشی کنید، این را مرهون تلاش های ایران در جهت حفظ و کسب حقوق خودش هستید.»

بر این اساس می توانیم بگوییم که حقوق امروزِ بین المللی جمهوری اسلامی ایران در رابطه با دستیابی به انرژی صلح آمیز هسته ای، در پیوند با حقوق فردای سایر ملل در این عرصه و حتی عرصه های دیگر و حتی تعیین کننده خواهد بود.

رضا رضایی (مصدق)