معنایی دیگر

بررسی نگاه عامیانه, عاقلا نه و عاشقانه به واقعه عاشورا

با نگاه اجمالی به تاریخ اوصیای پیامبر(ص) درمی‌یابیم که دوران امامت ۱۰ ساله حسین‌بن علی(ع) از لحاظ میراث حدیثی در مقایسه با سایر ائمه بالا‌خص عصر صادقین، به لحاظ کمی، چندان قابل‌توجه نیست و چه از لحاظ فقهی و کلا‌می و چه به لحاظ خطابه و حدیث، مجموعه درخوری به جز معدودی ادعیه و روایات را به دوره ایشان نمی‌توان نسبت داد.

ولی جای سوال اینجاست، این حسین که عالمی را دیوانه خود کرده، کیست و دلیل این دلدادگی‌ها از کجاست. ‌ نقطه اوج تاریخ زندگی این بزرگوار به یک مقطع شش‌ماهه یعنی از مرگ معاویه‌بن‌ابی‌سفیان تا قیام عاشورا، برمی‌گردد. با روی کار آمدن یزیدبن معاویه حکومت غیر مشروع امویان، وارد فضای جدیدی از اختلا‌فات و تحریفات و وارونگی‌های عقیدتی شده بود. این اختلا‌فات در بخش‌هایی مثل کوفه بروز بیشتری داشت. عراقی که همواره از جانب معاویه با یک نگاه محافظه‌کارانه اداره می‌شد و با توجه به این خصلت مردم عراق و توجه معاویه به این منطقه، این مطلب از وی نقل شده است که به یزید سفارش کرده بود: اگر مردم کوفه هر روز یک والی از تو طلب کردند، خواسته ایشان را اجابت کن. بی‌کفایتی یزید و عدم پایبندی وی به ارزش‌ها و نبود سیاست و حیله‌ای چون پدر، بر وخامت اوضاع افزوده بود. همین اوضاع جرقه‌ای بر این تصمیم و عزم حسین بن علی برای نشاندن دین جدش در مسیر صحیح خود می‌شود. و در طول این شش ماه، احادیث، سخنرانی‌ها و نامه‌نگاری‌های حضرت رنگ و بوی حماسی به خود می‌گیرد. ‌ با این مقدمه تاریخی، بررسی این نهضت از ابتدا تا پایان را از سه دیدگاه عامیانه، عاقلا‌نه و عارفانه می‌توان به بحث نشست. ‌

● نگاه عامیانه ‌

آنچه که مسلم است دینداری دینداران همواره در یک سطح نیست. این تغییر در دینداری از تغییر در نگرش و نوع نگاه به دین سرچشمه می‌گیرد. آنجا که نگاه عامیانه به مساله عاشورا مطرح می‌شود، نگاه عامیانه به دین را نیز شامل می‌شود. این نوع نگاه بیشتر اهل تجلیل و قهرمان‌پروری و آمیختن این واقعه با فرهنگ و خلق و خوی خود است. وقتی که دل در این مسیر نهاده می‌شود، بالطبع عقل هم از آن تبعیت می‌کند و فرع جای اصل را می‌گیرد. همچنین باعث ایجاد فضایی جهت بروز خرافات، تحریف و بدعت و نهایتا تناقض حقیقت دین با یک‌سری شعائر و آداب می‌شود. ‌

به هر حال توجه و پرداختن بیش از حد به ظلمی که یک زمان در حق انسان بزرگواری چون حسین بن علی شده است، بدون توجه به اصل پیام آن حضرت، به مرور زمان، عقلا‌نیت را نیز در بند خود می‌کشد. ما امروز شاهد تحریفاتی که در این فضا ایجاد می‌شود، هستیم. شاهدیم که در فلا‌ن شهر یک ضریح سیار به راه افتاده و مردم حاجتمند نیز در آن پول می‌ریزند. یا در فلا‌ن مجلس حسین (ع) را خدا می‌خوانند.

شاید این نوع نگاه به ماجرا برای یک نگاه عامیانه جذاب هم باشد، ولی انصافا تمام پیام عاشورا این نبوده و نیست. پرداختن به این دست موضوعات ازجمله تعداد تیرهایی که به بدن امام حسین اصابت کرد و یا کیفیت ضرباتی که به یاران حسین(ع) وارد آمده، همه ماجرا نیست. پرداختن به ستمگری‌های یزیدیان و جنایات آنها یک نگاه مختصر به این واقعه است نه همه آن. و بالا‌خره اینکه حسین چنین هزینه سنگینی نداد که تا قیامت فقط برای فجایع و جنایات آن چند ساعت گریه و شیون شود. به واقع اگر به این حد بسنده شود، در حق بزرگمردی به نام حسین(ع)، جفا شده است. ‌

● نگاه عاقلا‌نه ‌

‌ نوع دیگر نگاهی که به این واقعه می‌توان داشت از مرحله اول فراتر رفته و علا‌وه بر تاثری که بابت ظلم به فرزند رسول خدا رفته است، نگاهی تحلیلی به یافتن پیام‌هایی اخلا‌قی، سیاسی و... که درس زندگی امروز و هر زمانی می‌تواند باشد، دارد. یعنی هدف حسین، موانع حسین، مسوولیت حسین، تصمیم حسین، امر به معروف و نهی از منکر حسین و عظمت حسین(ع) رخ می‌نماید که این همان سیره‌شناسی حسین می‌شود و ذهن آدمی به عقل، تدبیر و روح بزرگ امام حسین(ع) نزدیک می‌شود که به عقیده نگارنده معنای واقعی و معقول شفاعت نیز همینجااست. اینجاست که با شناخت نحوه تصمیم‌گیری حسین در زمانی که انتخاب کرد چه وقت، کجا و با چه کیفیتی و برای چه کسی جان خود را فدا کند، حسین شفیع ما شده است. وقتی این ملا‌ک عمل و به عبارتی سیره حسین را شناختیم، حسین را شفیع خود ساخته‌ایم. حسین(ع) قصد کشته شدن نداشت بلکه قصد برچیدن حکومت فاسد بنی‌امیه و اصلا‌ح امور و برگرداندن دین جدش در مسیر اصلی خودش را داشت.

این نهضتی هدفدار، عقلا‌نی - سیاسی و در نهایت عشق بود. با توجه به شرایط آشفته کوفه و شناختی که از ایشان داشت و استقبالی که ایشان از امام کردند، برنامه‌ریزی برای حکومت بر کوفه به کمک همین مردم در ذهن امام بود. ‌

لذا پس از دریافت نامه‌ها، مسلم را به کوفه می‌فرستد، مسلم هم تایید می‌کند، امام مطمئن می‌شود و به امید مردم و احساس تکلیف خود به سمت کوفه حرکت می‌کند که در میانه راه حر راه را بر امام می‌بندد. امام که اینچنین خیانت کوفیان را می‌بیند قصد بازگشت می‌کند که مجددا از سوی حر راه بازگشت هم بسته می‌شود و امام در محاصره قرار می‌گیرد و راه برگشتی نمی‌یابد که نهایتا منجر به تصمیم بزرگ امام می‌شود و شجاعانه تا آخر به جنگ می‌ایستد و واقعه عاشورا را ماندگار می‌کند. با این نگاه به عاشورا، آیا می‌توان غیر از درس آزادگی، تن ندادن به ذلت، قیام در برابر ظلم و... را از آن بزرگوار درس دیگری آموخت و بدان به عنوان یک شیعه مباهات نورزید؟

● نگاه عاشقانه ‌

صحنه آخر این داستان، انصافا همه شور و عشق است، عشق به محبوب و فداکردن همه چیز برای او. امام شجاعانه ایستاد و جنگید و آزادگی را معنایی تازه بخشید. ‌

در وصف عظمت عروج حسین(ع) و بررسی نگاه عاشقانه به این اتفاق، همین بس که مولا‌ی روم، کسی که شخصیت عرفانی و عاشق‌پیشه‌اش بر هیچ‌کس پوشیده نیست، خود را در مقایسه با حسین‌بن علی کوچک و خوار می‌بیند. عبدالکریم سروش در کتاب قمار عاشقانه می‌گوید: <او را عاشقی بزرگ و خود را عاشقی کوچک در برابر او می‌یابد.> آری، می‌توان نگاهی اینچنین به واقعه عاشورا داشت. می‌توان نگاه خود را به نگاه بزرگانی چون ملا‌ی رومی نزدیک کرد. می‌توان حسین(ع) را اینگونه دید؛ می‌توان همه عشق دید. می‌توان عاشورا را زیبا دید؛ آنگونه که زینب دید.

صالح صالحی

منابع: قمار عاشقانه اثر عبدالکریم سروش، شهید جاوید اثر صالحی نجف‌آبادی، تاریخ حدیث شیعه اثر محمدکاظم طباطبایی.