نگاهی به معضل رعایت نکردن قانون کپی رایت در کشور

در دورانی که اینترنت در عمل تمامی مرزها را درنوردیده و افراد را در تعاملی به وسعت گستره زمین قرار داده است, روند اطلاع رسانی هم به صورت مثبت و هم منفی شتاب بیشتری به خود می گیرد

● سرقت فرهنگی در فضای مجازی

در دورانی که اینترنت در عمل تمامی مرزها را درنوردیده و افراد را در تعاملی به وسعت گستره زمین قرار داده است، روند اطلاع رسانی هم به صورت مثبت و هم منفی شتاب بیشتری به خود می گیرد. امروزه شبکه اینترنت به عنوان دروازه جهان اطلاعات شناخته می شود که دریچه ای را برای ورود کاربران به دنیای انواع دانستنی ها می گشاید، اما همین ویژگی خاص سبب ایجاد شرایطی در زمینه تولید محتوا در فضای سایبر شده که تقریبا هیچ فردی مالک محتوایی که تولید کرده است، نیست و به محض تولید و انتشار نخستین نسخه از آن، باید شاهد تکثیرغیرمجاز آن در دنیای سایبر باشد.

استفاده از محتوا و مطالب درج شده در فضای وب، دسترسی افراد را به بسیاری از مطالب و اطلاعاتی که در زمانی دانستن و دستیابی به آن ها نیازمند تلاش زیادی بود، به امری عادی تبدیل کرده است.

آن چه در این بین نادیده گرفته شده و به دست فراموشی سپرده شده است درج منبع و ماخذ اولیه مطالب و اطلاعات در این شبکه جهانی است. بارها دیده شده است که برخی سایت ها و یا وبلاگ ها مطلبی را منتشر کرده اند که همان مطلب بدون درج منبع اولیه در سایت و یا وبلاگ دیگری استفاده شده است. حتی گاهی دیده می شود برخی مطالب در وبلاگ های مختلف چند دست می چرخد و منبع اولیه گم می شود و در شرایطی افراد به منابعی لینک داده می شوند که خود آن منابع مطلب را سرقت کردند.

این موضوع در حالی است که استفاده از محتویات بدون درج منبع و ماخذ اولیه نوعی دزدی محسوب و باعث ایجاد خسارت به کسانی می شود که عمر و سرمایه خود را صرف تولید این محتوا کرده اند.

رعایت نکردن قانون کپی رایت یا در واقع زیر پا گذاشتن حق مالکیت تولید کنندگان محتوا در ایران، سبب کمبود تولید محتوا در فضای سایبر شده است و همین موضوع به تدریج خسارت های گوناگونی برای حوزه علم، ادب و فرهنگ کشور ما به همراه می آورد. تولید محتوا از لحاظ مختلفی دارای اهمیت است و ازآن جمله می توان به گسترش زبان فارسی و ارتقای آن در سطح بین الملل اشاره کرد. هم اکنون بسیاری از کشورها برای به دست آوردن اعتبار بیشتر، مردم خود را تشویق می کنند تا به تولید اطلاعات در اینترنت بپردازند.

● کپی رایت شامل چه قوانینی است؟

کپی رایت نوعی حفاظت قانونی از آثار چاپ شده و چاپ نشده ادبی، علمی، هنری و فرهنگی است. این آثار به هر صورت که عرضه شود، به طوری که دارای ماهیتی قابل درک باشد یعنی دیده، شنیده یا لمس شود، شامل این حمایت خواهد بود. قانون کپی رایت به خالق اثر اجازه می دهد تا از حقوق انحصاری تکثیر، اقتباس در شیوه بیان نو، پخش و نمایش عمومی اثر استفاده کند. انحصاری به این معناست که تنها خالق اثر، نه کسی که به نحوی به اثر دسترسی دارد، می تواند از این حقوق استفاده کند.

باید گفت تعمیم قوانین قدیمی کپی رایت به جامعه مجازی نیازمند اجتهاد و نوعی بومی سازی است. زیست محیط وب شرایط خاصی دارد که بدون توجه به آن ها نمی توان مانع از کپی غیرمجاز محتوا در این فضا شد. اما اینترنت یک فضای عمومی است که برداشت مطالب در آن آزاد است و تقریبا نمی توان از آن جلوگیری کرد. آن چه در اینترنت وجود دارد در صورتی قابل کپی کردن است که یا دولتی باشد، یا این که تاریخ کپی رایت آن گذشته باشد و یا صاحب وب سایت حقوق خود را لغو یا واگذار کرده باشد. در غیر این صورت مطالبی که توسط دیگران دراین فضا تهیه شده است با کسب اجازه قابل استفاده و کپی خواهد بود.

در همین حال صاحبان فایل های Midi، تصاویر گرافیکی نوشته ها، متون، HTML و تمام مواردی که استفاده از آن ها در این محیط مجاز اعلام شده است، به کاربر اجازه نمی دهد مواد مورد نظر را به نام خود ثبت کند و این مجوز به معنای احراز مالکیت نیست. اگر چه کاربر می تواند از تصاویر گرافیکی که در سایت ها رایگان عرضه می شود، استفاده کند اما «صاحب» آن به شمار نخواهد آمد و آن را نمی تواند متعلق به اموال خود بداند. هم چنین تغییر کلی در نوشته، متن، تصاویر و... شخص دیگر و تبدیل آن به یک نسخه جدید در صورتی که با اجازه صاحب اثر، در متن، تصویر و موارد مشابه آن تغییر کلی ایجاد شود و این تغییرات موافق با شرایط صاحب اثر باشد، فرد صاحب اثر جدید است. در غیر این صورت به سرقت فرهنگی محکوم می شود.

● قوانین بازدارنده نیاز است

به اعتقاد کارشناسان، یکی از مشکلات اصلی در فضای اینترنت ایرانی و فارسی رعایت نشدن قانون کپی رایت است. موضوع کپی رایت در وبلاگ ها بحثی فرعی تر و زیر شاخه اصلی کپی رایت در محیط سایبر و فضای مجازی و اینترنت است، بنابراین کپی رایت در وبلاگ ها جدای از بحث مولف و کپی رایت در محیط اینترنت نیست. اما مسئله کپی رایت و رعایت حقوق مالکیت معنوی در فضای مجازی مسئله ای جدی است و بررسی ها و مطالعات گسترده طلب می کند. به دلیل این که امکان سرقت محتوا در این فضا به راحتی امکان پذیر است و متاسفانه در این زمینه نیز قوانین بازدارنده جامع تدوین نشده است.

همین اندازه باید با تدبیر لازم و قوانین خاصی به دفاع بیشتری از حقوق شهروندان پرداخت و در این میان اجرای یک قانون جامع که تا حد ممکن سوء استفاده را در این حوزه کم کند، امری شدنی و ضروری احساس می شود.

● انتشار محتوای مجرمانه

در مقابل این نگرش، دیدگاه حقوقی و علمی آن است که اشخاص در انتشار محتوا آزاد هستند و قانون تنها به توصیف دقیق محتوای مجرمانه می پردازد. در این وضعیت، ارتباط هر شهروند به انتشار محتوای مجرمانه مسئولیت او را در پی دارد. آن هم نه مسئولیتی بدون ضابطه و توصیف بلکه میزان مسئولیت، شیوه رسیدگی و مرجع ذی صلاح، همه باید توسط قانون مشخص شده باشد. واضح است که فضای مجازی می تواند هم چون فضای فیزیکی به محلی برای فعالیت مجرمان تبدیل شود؛ بنابراین همان طور که دادگاه ها و دادگستری ها در یک فضای واقعی برای ساماندهی بسیاری از جرائم اجتماعی، اقتصادی و مبارزه با تخلفات به وسیله احکام رای صادر می کنند، فضای مجازی نیز برای جلوگیری از جرم به این محاکم نیاز دارد.

اما در اینجا این سوال مطرح می شود که کسانی که تولید کننده مقاله و منبع اصلی هستند، چنان چه سرقتی راجع به مطالب شان انجام شود، چه حق و حقوقی دارند و به چه مرجعی می توانند اعلام شکایت و خسارت کنند و اگر بخواهیم اصول اخلاقی و حقوقی را بر فضای وبلاگ های فارسی در زمینه کپی رایت حاکم کنیم، چه روالی باید طی شود؟ در این باره «باقر افخمی» عضو اصلی شورای حل اختلاف دادگاه رسیدگی به جرایم اینترنتی، می گوید: تمامی افراد از این حق بهره مند هستند و در شرایطی که حقی از آن ها ضایع شود امکان شکایت برای آن ها فراهم است و این شکایت ها می تواند شامل محتویات یک صفحه اینترنتی باشد که به صورت مجازی و در فضای سایبر قرار گرفته است، اما درباره ابقای این حق باید قانون وجود داشته باشد.

وی ادامه می دهد: محدودیت قانونی در این زمینه آن چنان وجود ندارد و از گذشته قانون مربوط به حقوق مولفان و افرادی که مطلبی را تألیف کرده اند تدوین شده است. هم چنین قانون مالکیت معنوی و کپی رایت در ایران وجود داشته اما به این نام مطرح نبوده است.

«افخمی» با اشاره به لایحه جرایم رایانه ای که به تازگی توسط مجلس به تصویب رسیده است و در شورای نگهبان آخرین مراحل تصویب را می گذراند، می گوید: در صورتی که این قانون به تصویب شورای نگهبان برسد، دست مجریان قانون برای صدور احکام باز می شود.

وی می افزاید: هم اکنون رأی که دادگاه صادر می کند نیازمند مستندات بسیاری است که به استناد قوانین موجود حکمی صادر می شود، اما با تدوین و تصویب جرایم رایانه ای کار برای رسیدگی به جرایم رایانه ای سرعت می یابد.

کارشناسان فناوری اطلاعات بر این باور هستند که هم اکنون با توجه به ضریب نفوذ IT در زندگی فردی و اجتماعی افراد، پذیرش احکام قضایی مرتبط با حوزه ارتباطات و فناوی اطلاعات با سهولت بهتری در حال انجام است و پیش بینی می شود که طی ماه ها و سال های آینده این اقدام شتاب بیشتری به خود بگیرد.

● کاربران ناآگاه از مالکیت معنوی

کاربران ایرانی از معدود کاربران جهان هستند که بدون آشنایی و آگاهی از قوانین حق مالکیت معنوی با جهان فناوری اطلاعات خو گرفته اند و آزادانه می توانند هر محتوایی را از روی شبکه ها برداشت کنند و مورد استفاده قرار دهند.

متأسفانه بسیاری از افراد در داخل کشور هنوز از حقوق و تکالیف خود نسبت به مسئله کپی رایت آگاه نیستند و نمی دانند برای آن ها این حق ایجاد شده که برای احقاق حق خود می توانند در این زمینه شکایت کنند.

«رضا پرویزی» متخصص در حقوق فناوری اطلاعات و از تدوین کنندگان قانون جرایم رایانه ای با بیان این که هم اکنون ایران به سازمان حمایت از مالکیت معنوی ملحق شده است، می گوید: هم اکنون احتمال پی گیری دراین زمینه وجود دارد. البته از قبل هم این امکان برای افراد فراهم بود ولی به دلیل این که این جرم جنبه خصوصی دارد تا شاکی خصوصی شکایت نکند، دولت نمی تواند پی گیری های لازم را انجام دهد.

به اعتقاد وی، قوانین موجود در زمینه حمایت از تولید محتوای تحت وب مناسب است اما به شرط این که این قوانین اجرا شود و اعمال و اجرای این قوانین منوط به پی گیری شاکیان خصوصی است. انتقادی هم به مجریان قانون وارد نیست و این ایراد به صاحبان اثر و صاحبان حق بر می گردد که باید پی گیری لازم را داشته باشند. اما متأسفانه این پی گیری ها بسیار محدود انجام می شود.

«پرویزی» معتقد است: در صورتی که محتویات روی وب قانونی شود، قانون گذار از آن حمایت می کند زیرا قانون حمایت از مولفان در سال ۱۳۴۸ تصویب شد، هم چنین قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان آثار صوتی و تصویری و آثار ترجمه در سال ۱۳۵۲ به تصویب رسیده است.

«پرویزی» هم چنین درباره ماهیت محتوای منتشر شده در وب می گوید: اصل بر این است که تمامی محتوا قانونی شود مگر این که قانونی نبودن آن ثابت شود.

وی عنوان می کند: البته مصادیق محتواهای غیرقانونی را قانون گذار در قوانین متعدد مشخص کرده است.

«پرویزی» می افزاید: سازمان نظام صنفی رایانه در زمینه حمایت از مالکیت معنوی از محتوای تحت وب اقداماتی انجام داده است. این سازمان چندی پیش طرحی ارائه کرده بود که مقرر شد با مساعدت شورای عالی اطلاع رسانی این طرح اجرا شود، اما به دلیل کمبود منابع مالی و هماهنگی اجرایی نشد. به دلیل این که جرم نقض کپی رایت جنبه خصوصی دارد اشخاصی که حقوق آن ها پایمال می شود باید به طور رسمی اقدام کنند و یا با وکالتی به سازمان نظام صنفی رایانه ای از این سازمان بخواهند تخلف یاد شده را مورد پی گیری قرار دهد.

کارشناسان IT همواره بر این نکته تأکید دارند که تولید دانش و فناوری در هر کشوری ارتباط مستقیم با رتبه تولید محتوا و اطلاعات آن کشور در جهان دارد. مشهودترین جایگاه انتشار اطلاعات و دانش و فناوری نیز وب سایت های هر کشور است. این بدان معناست که دنیای سایبر امروز وارد عصر محتوا شده است و کشوری که محتوای قابل عرضه در فضای سایبر ندارد از قافله علم عقب خواهد ماند. کشورهای توسعه یافته با سرمایه گذاری های فراوان در این زمینه، توانسته اند ضمن انتشار و اشتراک دانش و فرهنگ خود با دیگر نقاط دنیا، جایگاه قابل توجهی برای خود در شبکه های اطلاع رسانی و شبکه جهانی اینترنت به دست آورند. اهمیت این موضوع در جامعه اطلاعاتی به قدری مورد توجه قرار گرفته است که مطابق برخی نظریه ها، هر کشور به میزان محتوایی که تولید و روی شبکه ارائه کرده، در عمل هویت خود را به اثبات رسانده است و ابراز وجود می کند.

از این دیدگاه، جایگاه موضوع محتوا، مسئله ای اساسی و تامین کننده منافع ملی کشورها محسوب می شود. در کشور ما نیز با ورود فناوری های نوین و به ویژه فناوری اطلاعات و ارتباطات، مقوله محتوا به تدریج مطرح شده است، اما به نظر می رسد چندان که باید نتوانسته است جایگاه مهم و تاثیرگذار خود را در این عرصه از آن خود کند.

مسئله تولید محتوا در فضای مجازی در ایران، علاوه بر مشکل اساسی آن یعنی نبود درک جایگاه مهم این موضوع، با معضلی دیگر یعنی استفاده از محتوای موجود در این فضا بدون نشر منبع و ماخذ اولیه دست به گریبان است.

به همین دلیل به نظر می رسد باید بر لزوم این مسئله بیش از گذشته تاکید شود. چرا که انتشار مکرر یکسان در وبلاگ ها و سایت ها خطر بزرگی برای محتوای فارسی محسوب می شود و به تدریج باعث خستگی تولید کنندگان اولیه محتوا و ترک آن ها از این عرصه می شود.