رضاخان و دردسر رابطه با روسیه

یكی از مهمترین دردسرهای سیاست خارجی حكومت رضاخان روابط با روسیه شوروی بود ولی هنوز مسئله بازرگانی بین دو كشور و ترانزیت كالاهای ایرانی از خاك شوروی و نیز مسئله شیلات بحر خزر منحل نشده بود, بندر انزلی همچنان در اختیار روسها قرار داشت و یك ناوچه توپدار شوروی در آن بندر مستقر بود ودخالتهای سیاسی روسیه در امور داخلی ایران همچنان ادامه داشت

یكی از مهمترین دردسرهای سیاست خارجی حكومت رضاخان روابط با روسیه شوروی بود. ولی هنوز مسئله بازرگانی بین دو كشور و ترانزیت كالاهای ایرانی از خاك شوروی و نیز مسئله شیلات بحر خزر منحل نشده بود، بندر انزلی همچنان در اختیار روسها قرار داشت و یك ناوچه توپدار شوروی در آن بندر مستقر بود ودخالتهای سیاسی روسیه در امور داخلی ایران همچنان ادامه داشت.

رضاشاه كشوری را از پیشینیان خود به میراث برده بود كه هنوز ایالات شمالی آن از لحاظ اقتصادی وابستگی شدید به همسایه شمالی داشتند. افزون بر آن رضا شاه می‌بایست وسایلی برای مبارزه با شیوه‌های جدید امپریالیسم روسی بیابد و در برابر نفوذ و رخنهٔ كمونیستها مقاومت كند. از این رو روابط رضا شاه با شوروی دو جنبه داشت: فراهم كردن زمینهٔ رهایی اقتصادی و سیاسی، و مقاومت در برابر تلاشهای روسیه برای ورود مجدد به صحنهٔ سیاسی ایران با لباس مبدل كمونیستی.

از نگاه رضاشاه مهمترین مسئله، روابط بازرگانی بین دو كشور بود. پس از كودتای سوم اسفند وابستگی سنتی شمال ایران به بازارهای شوروی افزایش یافته بود. هنگامی كه رضاشاه به تخت سلطنت نشست، صادرات ایران به روسیه تقریباً ده برابر شده و واردات از آن كشور نیز چهار برابر شده بود. رضا شاه می‌دانست كه وابستگی به بازارهای روسیه را یك شبه نمی‌توان پایان داد. بنابراین از یك سو كوشید با انعقاد موافقتنامه‌های كوتاه مدت،‌نظم و ترتیبی در امور بازرگانی دو كشور بدهد، و از سوی دیگر شرایط داخلی را برای كاهش وابستگی اقتصادی به روسیه فراهم سازد. در اجرای هدف نخست، موافقتنامه كوتاه مدت بازرگانی با شوروی در سالهای ۱۳۰۶، ۱۳۱۰ و ۱۳۱۴ امضا شد.

به رغم اظهار دوستی و خصوصیتی كه شورویها با پادشاه جدید می‌كردند، در نخستین ماههای ۱۳۰۵ بدون هشدار قبلی ورود كالاهای ایرانی به شوروی را ممنوع كردند و از دادن حق ترانزیت به كالاهای ایرانی از خاك روسیه خودداری ورزیدند. در نتیجه تولید‌كنندگان و بازرگانان شمال ایران دچار بحران شدیدی شدند و در آستانه ورشكستگی قرار گرفتند. رضاشاه به خوبی می‌دانست كه هدف شورویها جلوگیری از برقراری هرگونه نظم و ترتیبی در بازرگانی بین دو كشور و استمرار سلطهٔ اقتصادی روسیه بر شمال ایران است. لذا با احتیاط فراوان وارد عمل شد و ابتدا در تیرماه ۱۳۰۵ تیمور تاش وزیر دربار خود را به مسكو فرستاد كه چند ماه با مقامات شوروی مشغول مذاكره بود. سپس علیقلی خان انصاری مشاور الممالك وزیر امور خارجه و عاقد عهدنامه ۱۹۲۱ را كه روابط خوبی با روسها داشت مأمور ادامه مذاكرات كرد.

شورویها مصمم بودند مذاكرات را به نفع خودشان هدایت كنند لذا در حالی كه «كاراخان» قائم‌مقام كمیساریای خارجه شوروی، انصاری را از نیات خیرخواهانهٔ مسكو مطمئن می‌ساخت، دست به عملیات جاسوسی زدند و یك كارمند نخست‌وزیری ایران را اجیر كردند كه كلیه دستورالعملهایی را كه دولت ایران برای انصاری می‌فرستاد در اختیارشان می‌گذاشت. در چنین شرایطی جای شگفتی نیست كه مذاكرات به انعقاد یك پیمان بازرگانی قطعی و جامع منجر نشد و به جای آن در ۸ مهر ۱۳۰۶ یك موافقتنامه تجارتی امضا شد كه از نظر دولت ایران تنها یك ترتیب موقت بود كه پس از دو سال خاتمه می‌یافت. خلاصهٔ موافقتنامه مزبور به شرح زیر بود:

۱ـ صادرات و واردات: اصل «توازن» در تجارت فیمابین پذیرفته شد، بدین معنی كه در برابر هر محموله كالایی كه تجار ایرانی به شوروی صادر می‌كردند، ۹۰ درصد ارزش آن به صورت كالاهای روسی وارد ایران می‌شد. این در حالی بود كه تجار ایرانی از وارد كردن موادی نظیر نفت و محصولات نفتی،‌گندم و آرد، پوست خز، اسلحه، «كالاهای صادراتی كه خروجشان از مرزهای شوروی ممنوع است» محروم شده بودند.

۲ـ نمایندگی بازرگانی: نمایندگی بازرگانی شوروی در تهران بخشی از سفارت آن كشور شناخته شده و رئیس و دو معاون آن جزو اعضای سفارت محسوب و بنابراین از مصونیت و مزایایی كه به اعضای هیئت دیپلماتیك تعلق می‌گیرد، برخوردار شدند. علاوه بر آن محل نمایندگی و خانهٔ مسكونی رئیس و معاونان نمایندگی از حق «برون مرزی» بهره‌مند شدند.

۳ـ حقوق ترانزیتی: دولت شوروی حق ترانزیت به كالاهای ایرانی كه از خاك آن كشور به كشورهای اروپایی حمل می‌شدند داد. همچنین اجازه داد كه كالاهای ساخت كشور‌های ثالث از طریق شوروی به ایران وارد شود. این اجازه از دو نظر محدود بود: اولاً منظور از كشورهای ثالث كشورهایی بودند كه دولت شوروی با آنها قرارداد بازرگانی داشت. ثانیاً كالاهای ترانزیتی محدود و مشخص شده بود.

موافقتنامهٔ بازرگانی ۱۳۰۶ در مجموع نتوانست تجارت دو كشور را براساس مرضی‌الطرفینی قرار دهد. سیستم تهاتری كه در موافقتنامه پیش‌بینی شده بود تجار ایرانی را به شدت ناراضی كرد چون مؤسسات بازرگانی شوروی در وضع ممتازی قرار گرفته بودند و می‌توانستند بهترین كالاها را برای خودشان نگه دارند و تجار ایرانی شكایت داشتند كه در ازاء محصولاتی كه به شوروی صادر می‌كنند كالاهایی به آنان عرضه می‌شود كه در ایران بازار فروش ندارد. با این وصف موافقتنامه مزبور عیناً در ۲۷ مهر ۱۳۰۶ در مجلس شورای ملی به تصویب رسید و در سال ۱۳۱۰ نیز تجدید شد.

همزمان با موافقتنامه فوق، دو قرارد داد دیگر نیز بین دو كشور منعقد گردید:

۱ـ قرارداد مربوط به شیلات.

۲ـ قرارداد تأمینیه و دادیه.

امتیاز صید ماهی در دریای خزر ابتدا در مهر ۱۲۵۴ از طرف ناصرالدین شاه به «استپان لیانازوف» تبعه روسیه اعطا شده و بعداً چند بار تمدید و به ورثهٔ «لیانازوف» واگذار شده بود كه آخرین تاریخ انقضای آن سال ۱۳۰۴ به شمار می‌رفت. دولت شوروی پس از انقلاب اكتبر اقدام به مصادرهٔ اموال صاحبان امتیاز كرده و ضمن «عهدنامه مودت ۱۹۲۱» این ماده را گنجانده بود:

«ماده ۲۱: دولت ایران وعده می‌دهد كه در باب اعطای امتیاز شیلات با كمپانیهای مركب از تبعهٔ دولت ایران و روس داخل مذاكره شود و برای فروش و حمل و نقل ماهی به روسیه موجبات تسهیل در قرارداد تجارتی و گمركی فراهم خواهد نمود.

با این حال هنوز شیلات كمافی‌السابق در دست روسها قرار داشت و هیچ ترتیب جدیدی برای آن داده نشده بود.

به محض خاتمهٔ مدت امتیاز، دولت ایران رسماً الغای آن را اعلام نمود ولی دولت شوروی زیر بار نرفت و نسبت به این تصمیم اعتراض نمود. موضوع به حكمیت ارجاع شد و هیئت داوران به ریاست محمد‌علی فروغی نخست‌وزیر وقت رأی به نفع صاحبان امتیاز داد و آن را به مدت پانزده سال دیگر تمدید كرد. اما مجلس شورای ملی این حكمیت را تصویب نكرد و در نتیجه روابط بین دو كشور تیره شد. در بهمن ۱۳۰۴دولت شوروی سرحدات بین دو كشور را بست و از ورود كالاهای روسی بخصوص نفت و بنزین به ایران جلوگیری به عمل آورد و با این اقدام خود ضرر زیادی به مردم و بازرگانان شمال كشور وارد كرد.

منابع

ـ سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، نشر البرز.

ـ تاریخ روابط خارجی ایران از صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی، انتشارات امیركبیر.

ـ چپ در ایران به روایت اسناد ساواك، روابط ایران و شوروی، مركز بررسی اسناد تاریخی.

---