منابع انسانی و ابعاد آن در صنعت گردشگری

اصولا جهانگردی یک نوع فعالیت خدماتی است و تعداد زیادی از افراد و کسانی که یک جهانگرد با آنها روبه رو می شود و برای تامین نیازهای اساسی و تفریحی خود به آنها تکیه می کند, برای موفق شدن یک مکان یا منطقه که مقصد سفر است, نقش حیاتی و سرنوشت ساز دارد

● پیشگفتار

اصولا جهانگردی یک نوع فعالیت خدماتی است و تعداد زیادی از افراد و کسانی که یک جهانگرد با آنها روبه‌رو می‌شود و برای تامین نیازهای اساسی و تفریحی خود به‌ آنها تکیه می‌کند، برای موفق شدن یک مکان یا منطقه که مقصد سفر است، نقش حیاتی و سرنوشت‌ساز دارد. همچنین جهانگردی نوعی فعالیت مهمانداری و میهمان‌نوازی است، بنابراین هنگامی که خدمتی ارائه می‌شود مسئله صمیمیت و لطف ارائه کننده خدمت اهمیت زیادی پیدا می‌کند.

واقعیت غیرقابل انکار این است که انسان به جایی که احساس کند مورد استقبال و خوش آمدگویی قرار نخواهد گرفت، نمی‌رود. بنابراین نقش‌های میهمان و میزبان تا حد بسیار زیادی تعیین کننده تجربه‌های فراموش نشدنی و خاطره‌های یک جهانگرد است و او را وا می‌دارد که باز هم آن را تجربه کند یا اینکه عطایش را به لقایش ببخشد. تخصص، مهارت‌های اثر بخش، کارایی و رعایت احترام به هنگام ارائه خدمت از جمله چیزهایی نیستند که در خلا رخ دهند، بلکه نتیجه سرمایه‌گذاری‌هایی هستند که در زمینه آموزش و پرورش افراد می‌شود.

● برنامه‌یزی منابع انسانی و اهمیت آن

برنامه‌ریزی منابع انسانی روشی است منظم برای اطمینان یافتن از اینکه در زمان مناسب افرادی مناسب در پست‌های مناسب قرار بگیرند. از آنجا که صنعت جهانگردی نوعی فعالیت خدماتی است و به میزان زیادی به افرادی وابسته است که در آن صنعت کار می‌کنند، بنابراین برای توسعه صنعت مزبور باید دانست برای احراز پست‌های کنونی چه تعدا افراد با چه نگرش‌هایی، مهارت‌ها و دانشی لازم است. در توسعه منابع انسانی علاوه بر رعایت جنبه کمی باید نسبت به جنبه‌های فرهنگی – اجتماعی و جامعه میزبان حساسیت نشان داد.

در گذشته در فرایند توسعه منابع انسانی به موضوع برنامه‌ریزی در منطقه ( مقصد مسافر) چندان توجهی نمی‌شد. اساس فرض چنان رفتاری بر این واقعیت استوار بود که پس از تکمیل طرح توسعه جهانگردی، می‌توان به راحتی برای انجام کارهای لازم افرادی را استخدام کرد و آموزش‌های کوتاه مدت به آنان داد و در پست‌های مورد نظر گمارد. این یک دیدگاه کوته‌نگرانه بود. در کشورهایی که با کمبود نیروی انسانی یا متخصص یا هر دو رو به رو بودند، سازمان‌ها و شرکت‌های جهانگردی نمی‌توانستند به موفقیتی دست یابند، زیرا وارد کردن نیروی کار ماهر نه تنها پرهزینه بود، بلکه با مخالفت‌های دولت روبه‌رو می‌شد. در کشور ما ایران که با مازاد نیروی انسانی فعال روبه‌رو هستیم ضرورت دارد تا دولت با ایفای نقش نظارتی و هدایتی خود، استراتژی‌های مربوطه را اتخاذ کند.

استراتژی‌های دولتی شامل فعالیت‌های زیادی می‌شود، مثل مسئله آموزش و پرورش این نیرو، مهاجرت، دستمزد و سایر اقدامات انگیزشی (در مورد کار) و اعمال کنترل‌های گوناگون. برنامه‌ریزی منابع انسانی شامل موارد زیر است:

▪ برآورد منابع انسانی موجود در بخش جهانگردی و شناسایی نیازها و مسائل کنونی.

▪ برآورد منابع انسانی مورد نیاز آینده، از طریق برآورد تعداد کارکنانی که باتید در هر بخش از این صنعت به کار مشغول شوند و تعیین شرایط افراد مورد نظر برای هر یک از این کارها .

▪ برآورد نیروی انسانی موجود در آینده .

▪ تدوین و اجرای برنامه‌های آموزشی برای تامین نیروی انسانی واجد شرایط آینده.

▪ فرصت‌های شغلی و استخدام در صنعت گردشگری

● بازار کار و اشتغال در گردشگری

یافته‌ها نشان می‌دهد که بخش سفر و جهانگردی به ازای هر دلار در آمد حاصله اشتغال بیشتری نسبت به سایر بخش‌ها ایجاد می‌کند. به همین دلیل بسیاری از سیاستگذاران توسعه جهانگردی را سیاست مطلوبی برای کاهش بیکاری در مناطقی می‌دانند که در سایر بخش‌ها فرصت‌های اندکی دارند. حتی اگر این مناطق دارای درآمد بالایی باشند. (این پدیده هنگامی رخ می‌دهد که ساختار صنعتی یک منطقه ارزش افزوده بسیار بالا و در مقابل سرمایه‌بر و در نتیجه توزیع درآمد نابرابر و مشاغل اندکی داشته باشد.) نقش بخش سفر و حمل و نقل در اشتغال زایی، بستگی به نحوه محاسبه اشتغال و ماهیت بازارهای محلی دارد. در یک مقطع زمانی در سال، شمار شاغلان این بخش ممکن است به چها ر دلیل اصلی زیر، بالا باشد.

۱) کاربر بودن نسبی برخی مشاغل

۲) وجود مشاغلی که دستمزد کمی دارند .

۳) وجود مشاغل پاره وقت و اتفاقی متعدد

۴) اوج گرفتن فصلی تقاضا

● کاربر بودن مشاغل در جهانگری

کاربر بودن مشاغل جهانگردی به ویژه در کشورهای با دستمزد پایین در مورد فعالیت‌های رستوران‌داری عرضه سوغاتی و فعالیت‌های جهانگردی کوچک مصداق پیدا می‌کند. اهمیت سنتی خدمت شخصی و این حقیقت که در بسیاری از فعالیت‌ها تجهیزات کاراندوز و روش‌های خود کار تولید بسیار دیر به کار گرفته شد، دلیل اصلی این پدیده است. در مقابل، فعالیت‌های حمل و نقل و تورگردانی به طور کلی نسبتا سرمایه‌بر هستند. بنابراین در فعالیت رستوران‌ها کاربرد روش‌های سرمایه‌بر در تولید غذا مشاهده می‌شود، اما کارکنان به منظور ارائه غذا حفظ شده‌اند. یک ویژگی دیگر که کاربری بخش سفر و جهانگردی را نشان می‌دهد، وجود فعالیت‌های کارآفرینانه کوچک در بسیاری از حوزه‌های این بخش است. چون تولید جهانگردی در بیشتر کشورها به صورت پراکنده انجام می‌شود و در بسیاری از مشاغل آن، جا برای متخصصانی وجود دارد که صرفا یا عمدتا نیروی کار خود را عرضه می‌کنند. نمونههای این پدیده شمار بسیار زیاد فروشندگان دوره گرد و سوغاتی‌فروش در بنادر و یا در جاذبه‌های جهانگردی کشورهای کمتر توسعه یافته است. این گروه‌ها غالبا خود اشتغال هستند، معمولا سرمایه‌گذاری اندکی دارند، درآمد آنها اغلب بستگی به میزان فعالیت آنها دارد و اغلب به صورت نقدی است و در آمارها درج نمی‌شود و با وجود این آنها در صنعت گردشگری کار می‌کنند.

● مشاغل با دستمزد کم

در بیشتر کشورها به دلایل زیر سطح دستمزدهای این بخش نسبت به سایر بخش‌ها پایین است. بسیاری از مشاغل جهانگردی ساده هستند، کارفرمایان، بسیاری از مشاغل جهانگردی را ساده تلقی می‌کنند حتی اگر در ارائه خدمت به مشتری واقعا مهارت خاصی نیاز باشد، بسیاری از کارکنان دائمی نیستند و نرخ ترک کار بالاست، تشکیلات صنفی برای درخواست افزایش دستمزد اغلب ضعیف است .

در مناطقی که فعالیتی غیر از جهانگردی وجود ندارد یا محدود است اشتغال در جهانگردی هزینه فرصت ناچیزی دارد و لذا به دلیل نبود مشاغل رقابتی جهانگردی یک فعالیت انحصاری در خرید خدمات نیروی کار است و در نتیجه سطح دستمزدها را پایین نگه می‌دارد.

● اشتغال پاره وقت

شمار شاغلان در صنعت گردشگری و میزان ساعات کار قابل انتظار آنان متفاوت از یکدیگر است. تقریبا در تمام کشورها شاغلان زیادی به صورت پاره وقت کار می‌کنند و برخی دیگر به صورت موقت. آنها تنها برای دوره موقتی کار می‌کنند که کارفرمایان برای تامین تقاضای نهایی، استخدام نیروی کار جدید را ضروری دانسته‌اند . اغلب دو عامل زیر استفاده از شاغلان پاره وقت و موقت را ضروری می‌کند:

بنگاه‌های که ظرفیت تولیدی ثابتی دارند، با استفاده از شاغلان پاره وقت و موقت می‌توانند هزینه ثابت نیروی کار را به هزینه متغیر تبدیل کنند. ماهیت بسیاری از فعالیت‌های مسافرتی و جهانگردی شاغلانی را می‌طلبد که به طور شبانه‌روزی یا دست کم بیش از ساعات معمول کار کنند. این امر به معنای انجام نوبت کاری یا کار پاره وقت اضافی است.

چنین کارگرانی اکثرا افراد شب کار هستند که شغل دومی را اختیار کرده‌اند یا گروه‌های همچون دانشجویان و دانش‌آموزان که به طور عادی جزو نیروی کار محسوب نمی‌شوند. این عامل نیز ارزیابی سهم جهانگردی را در فعالیت‌های اقتصادی دشوار می‌سازد زیرا بسیاری از این مشاغل در آمارها ثبت نمی‌شوند.

● فصلی بودن مشاغل

فصلی بودن جهانگردی به این معنی است که در بسیاری از مقاصد دست کم دو بازار کار وجود دارد که یکی برای شاغلان دائمی است و دیگری برای شاغلان جهانگردی در فصول شلوغ. اشتغال فصلی همچون اشتغال موقت، شاغلان حاشیه‌ای را جذب می‌کند و اگر فشار تقاضا نسبتا کافی باشد دستمزدها افزایش می‌یابد. این امر ممکن است شاغلان تمام وقت بخش‌های دیگر را جذب کند و در نتیجه در بعضی فصول سطح دست مزد آنها را بالا می‌برد.

پدیده فصلی بودن اشتغال علاوه بر مشاغل مستقیم جهانگردی در مشاغل غیرمستقیم یا حاصل فعالیت جهانگردی نیز روی می‌دهد. در بازارهای کار آزاد این امر اغلب به مهاجرت موقت و گسترده نیروی کار می‌انجامد که انتقال درآمد و مخارج القایی بین مناطق را در پی دارد.

● جمع بندی

در کشور ما نیز بخش‌های مختلف گردشگری مثل هتل‌ها و دفاتر خدمات مسافرتی و همچنین مراکز خدماتی دیگر می‌روند تا با توجه به اهمیت نقش نیروی انسانی با روند رشد و توسعه این صنعت همگام شوند و با تدوین برنامه‌های آموزشی متناسب با نیازهای مشتریان خود، هم در ارتقاء مهارت‌های کارکنان خود تلاش کنند و هم خدماتی با کیفیت بالاتر به مشتریان ارایه کنند.

با در نظر گرفتن مطالب فوق، وضعیت فعلی توسعه منابع انسانی در صنعت گردشگری ایران نیاز مبرم به اصلاحات دارد و رواج فرهنگ توسعه منابع انسانی نیز از ضرورتی انکار ناپذیر برخوردار است تا در جاهایی که این گونه مشاغل مثل کار در هتل‌ها و مراکز اقامتی با موانع فرهنگی مواجه است اصلاح شود.

به نظر می‌رسد دست اندرکاران این صنعت نیز به اهمیت آموزش و توسعه منابع انسانی شاغل در مراکز خود واقف هستند و در این زمینه نیز با جدیت مشغول به انجام اقداماتی هستند. بسیاری از این موسسات با ایجاد واحد توسعه منابع انسانی در صدد افزایش مهارت‌های کارکنان خود و همچنین ایجاد رضایت شغلی که بر نوع خدمات ارایه شده توسط آنان به شدت اثر می‌گذارد، هستند.

منابع؛

۱.صلاح الدین محلاتی، جامعه شناسی جهانگردی، دانشگاه شهید بهشتی،

۲.اقتصاد سفر و جهانگردی، نوشته آدریان بول، ترجمه صباغ کرمانی

۳.Sustainable Tourism Management, J.S warBrooke, CABI Publication, ۱۹۹۹

۴.Ryan, C. (۱۹۹۱) Tourism in Less Development Countries. London and New York: Rutledge.

۵.M. Alison (۲۰۰۴), Steps to Sustainable Tourism Development, Department of the Environmental and Heritage. Australian Government

توسط مهدی یاراحمدی خراسانی

http://athir.blogfa.com