نقش هنر و معماری اسلامی در مسجد جامع ورامین

مسجد مهم ترین فضای معماری در سر زمین های اسلامی است كه علاوه بر كاركرد دینی و مذهبی و معنوی همواره از نقش اجتماعی سیاسی نیز بر خوردار بوده است

مسجد مهم‌ترین فضای معماری در سر‌زمین‌های اسلامی است كه علاوه بر كاركرد دینی و مذهبی و معنوی همواره از نقش اجتماعی سیاسی نیز بر‌خوردار بوده است.اهمیت نقش دینی و اجتماعی مسجد موجب شده است كه معماران و برخی دیگر از هنرمندان در همه دوره‌های تاریخی تلاش خود را در راه خلق فضایی مناسب و شایسته برای نیایش صرف كنند. به همین جهت است كه مساجد هر دوره را می‌توان نمونه اعلای معماری و هنر آن دوره به شمار آورد. تقدیس مساجد را می‌توان مهم‌ترین عامل حفظ و بقای ساختمان مسجد‌های تاریخی دانست. ایرانیان پس از گرایش به اسلام فرهنگ مقدس اسلام را با فرهنگ غنی ایرانی عجین كردند و این شامل تمامی زمینه‌ها و از جمله معماری است. همان‌طور كه گفته شد تنها چند نمونه مسجد در ایران وجود دارد كه به سبك اولین مسجد اسلامی كه به دست پیامبر اسلام(ص) ساخته شده، بنا شده است و پس از آن معماری ایران در مسیری شروع به حركت كرد كه زاییده آن حركت امروزه در جای‌جای ایران به شكل بنا‌های عظیم و زیبای مسجد خود‌نمایی می‌كند.

جغرافیای ورامین:

شهرستان ورامین در جلگه صاف حاصل خیز واقع شده و محدود است از جنوب به دریاچه نمك و از مغرب به حسن‌آباد قم و از شمال به دامنه‌های جنوبی كوه البرز و از مشرق به گرمسار (خوار سابق). حمد الله مستوفی قزوینی در كتاب نزههٔ القلوب درباره ورامین و مردم آن می‌نویسد: «ورامین در ما قبل دیهی بوده و اكنون قصبه شده و دارالملك آن تومان گشته طولش جزایر خالدات عزكه (۷۷ درجه و ۲۵ دقیقه) و عرض از خط استوانه... (۳۵ درجه و ۲۹ دقیقه) در آب و هوا خوشتر از ری است .و در محصول پنبه و غله و میوه‌ها مانند آن، اهل آنجا شیعه اثنی عشریند...)

بافت قدیمی و كهن این شهر تا حد زیادی از بین رفته.

پیشینه تاریخی شهر ورامین:

چشمه علی ری كه در سال ۱۹۳۴ میلادی مطابق ۱۳۱۳ شمسی توسط دكتر اریك اسمیت صورت گرفت، هم اطلاعات بسیار مفیدی در اختیار محققین گذاشت و هم نشان داد كه حفاری ده‌ها متر در شعیب بخشی از تپه «قیطریه» و با تپه جنوبی «حیذر» كه عبارت بود، از اسكلت‌های یك پهلو و با پا‌های جمع شده و ظرف سفالین خاكستری و سیاه توام با اسباب آرایشی زنانه، مثل سنجاق و سوزن و دستبند و زینت آلاتی چون گوشواره، گردنبند سنگی و سورمه‌دان و مقایسه سفال خاكستری آن با آثار مكشوفه از پیشوای ورامین و كهریزك ری و آثار به دست آمده از داخل قبور قدیمی‌ترین قرار‌گاه بشری كه شناخته شده (یعنی سیلك كاشان) حاكی از آن است كه سر‌زمین ورامین هزاران سال قبل بستر تمدن ارزشمند ما بوده است و مسیر فرهنگ و هنر اهالی شمیرانات و مردم ورامین كه عضوی از پیكر ری به شمار می‌رفتند در یك خط بوده است. (سرزمین‌ها) كلاویخو سفیر دربار كاستین كه از ایران دیدن كرده بود درباره شهر ورامین نوشته است: «ورامین شهر بزرگی است كه قسمت اعظمش خالی از سكنه شده، این شهر بسیار پهناور است، برگردا‌گرد آن هیچ دیواری نیست. این شهر در محوطه‌ای واقع است، این مقر آن بزرگ تاتار یعنی داماد تیمور بود. (شهر‌های ایران) در قرن‌های ۵ و ۶ هجری، ورامین آباد‌ترین، دوران حیات خود را می‌گذرانده. علاوه بر آن تعدادی از روستا‌های محل نگهداری اسب‌ها و مادیان‌های ایلچی شاه بود و كاركنان آن از وفاداران به خانواده سلطنت و شخص محمد علی شاه بودند.

تاریخچه مسجد جامع ورامین:

بنای مسجد جامع ورامین در زمان سلطنت سلطان محمد‌ خدا‌بنده آغاز می‌شود. در این جا قسمتی از سفرنامه مادام دیولافوا را كه در هنگام بازدید از ورامین در عهد ناصر‌الدین شاه قاجار به رشته تحریر كشیده شده است را نقل می‌كنیم:«... باری پس از چهار ساعت راهپیمایی و پایمال كردن محصول مزارع و شنیدن نا‌ملایمات از زارعین بام مخروطی شكل و گنبد مینای مسجدی كه در میان مزارع سر بر‌آورده بود از دور پدیدار شد. این دهكده ورامین است. كمی بعد به آنجا می‌رسیدیم و در میان باغ‌ها كه دیوار‌های گلی داشتند. داخل شدیم. در این باغ‌ها درختان میوه از قبیل گیلاس و زرد‌آلو و گوجه و هلو، جنگل انبوهی تشكیل می‌دادند. خوشبختانه نظر به توصیه‌ای كه دكتر تولوزان به كدخدا نوشته بود ما توانستیم در خانه او فرود آییم. پس از تعارفات معموله و كمی استراحت به تماشای مسجد جامع ورامین رفتیم. این بنا در قدیم بسیار عالی و با‌شكوه بوده ولی اكنون ویرانه‌ای بیش نیست. مومنین هم از ترس فرود آمدن طاق برای عبادت به آنجا نمی‌روندو بنابراین سیاحت آن مانعی ندارد و هر كس می‌تواند آزادانه و بدون اشكال به تماشای این خرابه بپردازد.

هنر و معماری در مسجد جامع ورامین:

مدخل مسجد دروازه‌ای ورودی است كه تشكیل ایوان را می‌دهد كه سرتاسر ضلع شمالی مسجد است و صحن مسجد حیاطی مستطیل شكل است وسط آن حوضی است كه شبیه حوض‌های وسط قلعه‌های مسكونی و رباط‌‌ها است.ایوان شبستان بلند و زیبای مسجد جامع دارای كتیبه‌هایی ارزشمند است كتیبه‌های سوره جمعه در متن و در حاشیه كتیبه‌های كوفی آن از نمونه‌های خوب كتیبه‌های گچبری این عصر است. انواع طرح‌های اسلیمی و خط‌های عربی، كوفی و فارسی را دارا است.مادام دیو‌لافوا در سفر نامه خود از گنبد مینایی مسجد جامع یاد كرده است. این مسجد دارای چند كتیبه جالب است اولین كتیبه در سر در صحن مسجد واقع شده است. این كتیبه كاشیكاری بوده. كتیبه سر در حرم یا شبستان اصلی مسجد «یا ایها الذین امنو اذا نودی...» كتیبه بالای محراب و دور تا دور حرم «یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض...» كتیبه‌های بالای سر در ورودی از حرم به شبستان‌های شرقی و غربی ... اما كاشیكاری مسجد در قسمت‌های زیر دیده می‌شود.در قسمت سر در اصل مسجد، در زیر قوس اصلی سر در مسجد، همچنین دو ستون تزیینی كه از دو طرف قوس تا بالا و راس آن ادامه پیدا كرده و در سر در حرم نیز زیر قوس نیم گنبد كاشیكاری از پایه قوس تا راس آن از دو طرف به طور كامل و همانند سردر اصلی مسجد وجود دارد.

---