حکایت نکته ها

یادداشتی بر مجموعه داستان «کوارتت مرگ و دختر» نوشته فتح الله بی نیاز

نگاهی گذرا به داستان‌های کوتاه، بلند و رمان‌های فتح‌الله بی‌نیاز نشان می‌دهد او در حوزه داستان‌نویسی به یافته‌های ریشه‌داری رسیده است که حالا با اتکا به همین دانسته‌هایش هربار که قلم به دست می‌گیرد تا داستانی نو بنویسد به سرزمین‌های خیالی و خودساخته‌اش مراجعه می‌کند تا طرحی نو دراندازد و داستانی تازه بنویسد.

او همانند گابریل گارسیامارکز که بیشتر دوست دارد در سرزمین خودساخته‌اش (ماکاندو) زندگی کند؛ تا در شهرها و آبادی‌هایی که شناسنامه‌های رسمی و مشخصی دارند، به مکان‌ها و سرزمین‌هایی پناه می‌برد که در عین شباهت به تمام مکان‌های آشنایی که در پیرامونمان می‌بینیم، شبیه هیچ یک از جاهای رسمی و مشخص نیست.

مجموعه داستان جدید این نویسنده (کوراتت مرگ و دختر) هم دقیقاً در راستای همان اندیشه طرح‌ریزی شده و شکل گرفته است. یکی از ویژگی‌های اصلی این کتاب آشنایی‌زدایی نویسنده از شخصیت‌های آشنا در داستان‌های ایرانی آن هم در سال‌های اخیر است. فتح‌الله بی‌نیاز بی‌گمان تنها نویسنده ایرانی است که بسیاری از شخصیت‌ها و مکان‌های داستان‌هایش خارج از جغرافیای رسمی کشور ایران هستند. مخاطب ایرانی موقع خواندن داستان‌های این نویسنده (داستان‌هایی که مکان‌ها و شخصیت‌ها غیرایرانی هستند) احساس می‌کند با یک متن ترجمه‌ای سر و کار دارد درحالی که خیلی زود به یاد می‌آورد که با یک متن تالیفی مواجه است.

البته سوژه‌های انتخابی برای این نوع داستان‌ها برای مخاطب ایرانی بیگانه هم نیستند. چون بیشتر داستان‌های بی‌نیاز که در این تقسیم‌بندی قرار می‌گیرند به موضوعات و رویدادهایی اشاره دارند که در گذشته‌ای نه چندان دور بخشی از دغدغه‌های شهروندان ایرانی را تشکیل می‌دادند و حالا با گذشت زمان و تقسیم‌بندی‌های جغرافیایی به کشورهای جداگانه‌ای تقسیم شده‌اند. همین اشاره به موضوعاتی که در گذشته‌های نه چندان دور جزو دغدغه‌های اصلی آدم‌ها بوده حالا به داستان‌های بی‌نیاز رنگ و بوی حکایت‌گونگی می‌دهد گویی مخاطب زمان حال با خواندن بخشی از داستان‌های مجموعه «کوراتت مرگ و دختر» به حکایت‌های شیرین از روزگار سپری شده‌ای گوش می‌دهد که هنوز بعد از گذشت سال‌ها لذت شنیدن و خواندن دارند.

همین رویکرد باعث شده عنصر حکایت در داستان‌های این مجموعه پررنگ‌تر شود و در مقابل سایر عناصر تحت‌الشعاع این عنصر قوی داستانی قرار گیرند. از دیگر ویژگی‌های مجموعه حاضر تاکید نویسنده روی یک نکته خاص است. البته نویسنده برای رسیدن به آن نکته به کمک انواع عناصر داستانی مقدمه‌چینی لازم را انجام می‌دهد و سرانجام مخاطب در فضای فراهم شده توسط قدرت قلمی نویسنده به آن نکته مورد نظر او می‌رسد.

به طور مثال در داستان کوتاه «دهلیزی با در نقره‌ای» نکته شاخص چگونگی تعریف روابط اجتماعی و قوانین در ادیان مختلف است که روابط اجتماعی آدم‌ها تحت‌الشعاع قوانین وضع شده توسط ادیان مختلف قرار می‌گیرد و یا در داستان کوتاه «ارتفاعات سفید» احساسات درونی آدم‌ها در برابر قدرت حاکم و یا هسته‌های تشکیلاتی که به هر حال از قدرتی خاص در برهه‌ای از زمان برخوردارند قرار می‌گیرند. آدم‌های منفعل در برابر قدرت حاکم از هر فرصتی برای آزادسازی انرژی شخصی استفاده می‌کنند حتی اگر چند دهه از آن رویداد اولیه گذشته باشد و حال عکس‌العمل همان افراد در عکس اهدافشان عمل کند.

نکته‌هایی از این دست در دیگر داستان‌های کتاب حاضر هم گنجانده شده و به عبارت دیگر هر یک از داستان‌های این کتاب علاوه بر لذت خواندن یک داستان کوتاه تقریبا با تمام ویژگی‌هایی که یک داستان کوتاه باید داشته باشد، یادآوری یک اتفاق تاریخی نیز هستند.

به عبارت دیگر نویسنده برای اغلب داستان‌هایش یک پس‌زمینه تاریخی را برگزیده است. البته این پس‌زمینه‌ها گاه اشاره مستقیم به یک رویداد تاریخی خاص ندارند و تنها در حد یادآوری بخشی از لایه‌های اجتماعی در سال‌های گذشته هستند. به نظر می‌رسد نویسنده برای گریز از برداشت‌های تک‌بعدی از داستان‌هایش که ممکن است با توجه به بعضی از نشانه‌ها، کل داستان به یک موضوع معاصر نسبت داده شود، زمان و مکان و شخصیت‌های آشنا را از داستان‌هایش حذف و در مقابل در همان سرزمین خودساخته‌اش داستان‌هایش را ساخته و پرداخته است.

از ویژگی‌های اصلی این انتخاب اشاره به مستمر بودن بعضی از رویدادهای تاریخی در طول سال‌های متمادی است که در هر دوره فقط شکل عوض می‌کند. در حالی که ماهیت قضایا همان نکته‌های مورد نظر نویسنده در دوره‌های مختلف است. نکته دوم نادیده گرفتن مرزهای جغرافیایی است که به نظر نویسنده تاثیری در عکس‌العمل شخصیت‌ها ندارد.

فتح‌الله بی‌نیاز در مجموعه اخیرش بار دیگر نشان داده است که به دغدغه‌های ذاتی آدم‌ها می‌پردازد و کاری به دسته‌بندی‌های مختلف ندارد. در داستان‌های بی‌نیاز عکس‌العمل شخصیت‌های داستانی در برابر رویدادهای اجتماعی بستگی به ادراک و دانش آنها نسبت به وقایع پیرامونشان دارد.

از عمده ویژگی‌های دیگر مجموعه حاضر اینکه نویسنده فقط از طبقه و قشر اجتماعی خاصی نمی‌نویسد. در داستان‌های او افراد مختلفی از قشرهای گوناگون حضور دارند.

از ملیت‌های مختلف تا ادیان و اندیشه‌های گوناگون. همچنین از طبقات اجتماعی مرفه تا کارمندان و کارگران و زنان و مردان هر یک از آنها دغدغه‌های متفاوتی نسبت به دیگری دارند ولی در داستان‌های بی‌نیاز به نمایندگی از جایگاه طبقاتی خود حضور دارند.

علی‌الله سلیمی