روش تولید تمیزتر در توسعه پایدار صنعتی

در این مقاله, راهكارهایی ارائه می شود كه در پیشگیری از آلودگی محیط زیست و كوشش در استقرار توسعه پایدار كمك می كند مشخص ترین نكته در مقاله, طرح فرایندهای مربوط به تولید تمیزتر و تشریح آنها است

آنچه كه در پی می‌آید به یكی از اساسی‌ترین و مطرح‌ترین مقوله‌های مرتبط با صنعت در جهان امروز می‌پردازد. طرح وسیع مسائل زیستمحیطی در مجامع جهانی و كوشش‌های گسترده‌ای كه در پیشگیری از آلودگی محیط‌زیست می‌شود بیانگر اهمیت موضوع است.

در این مقاله، سعی شده است تا با تشریح دقیق مطلب، تعریف و توصیف رابطه صنعت و آلوده شدن محیط‌زیست و اثرات متقابل محیط و توسعه صنعتی بر یكدیگر، برداشت مناسب‌تری از این موضوع مطرح ‌شود و در نهایت در دیدگاه موافقان توسعه صنعتی و حفظ محیط‌زیست، نقاط مشترك شناسایی و مشخص شود. این امر، به طور قطع و یقین، حامیان توسعه پایدار و ارباب صنایع را تا حدی همسو خواهد كرد.

در این مقاله، راهكارهایی ارائه می‌شود كه در پیشگیری از آلودگی محیط‌زیست و كوشش در استقرار توسعه پایدار كمك می‌كند. مشخص‌ترین نكته در مقاله، طرح فرایندهای مربوط به تولید تمیزتر و تشریح آنها است. زیرا علاوه بر همسویی با توسعه صنعتی، حفظ محیط‌زیست و توسعه پایدار، از ویژگی‌هایی نظیر امكان اجرا، عمل سهل‌تر و صرفه اقتصادی مناسب‌تر نیز برخوردار است.

در این مقاله در می‌یابیم كه روند پیشنهادی به سرمایه‌گذاری كمتری نیاز دارد و برحسب شرایط و به درجات مختلف بر جنبه‌های گوناگون فرایندهای تولیدی، تأثیر می‌گذارد. به این ترتیب این روش برای كشورهای در حال توسعه كه از امكانات مالی و فنی مناسبی برخوردار نیستند، كاربرد بیشتری خواهد داشت.

حفظ و نگهداری محیط‌زیست و منابع طبیعی از مهم‌ترین چالش‌هایی است كه بشر در آستانه قرن بیست و یكم با آن مواجه است. این در حالی است كه لزوم بهبود سطح استانداردهای زندگی در كشورهای در حال توسعه، اهمیت خود را از دست نداده است. در این خصوص، بخش صنعت به دلیل آنكه می‌تواند در بهبود استانداردهای زندگی، نقش عمده‌ای داشته باشد و نیز آثار زیست‌محیطی آن مهم است، بسیار مورد توجه است.

در سال‌های گذشته، صنعت در بهبود و توسعه استانداردهای زندگی و ارتقای سطح دانش بشر، نقشی اساسی داشته است. تأمین مسكن، تغذیه، جابجایی و حمل و نقل، آموزش و پرورش، تحقیق و خدمات پزشكی، همگی به محصولات صنعتی وابسته‌اند. با این حال اكنون ثابت شده است كه الگوهای توسعه صنعتی كه در آنها ملاحظات زیست‌محیطی در نظر گرفته نشده است الگوهایی ناپایدارند.

در برنامه‌ریزی توسعه، دو عنصر توسعه صنعتی و پایداری زیست‌محیطی از عناصر اساسی بوده و به منظور برخورداری از توسعه‌ای بادوام، باید توسعه صنعتی بر مفهوم پایداری زیست‌محیطی استوار شود. در واقع در سطح ملی این تنها رشد اقتصادی نیست كه باید مدنظر قرار گیرد بلكه چگونگی این رشد نیز از اهمیت فراوان برخوردار است. تجربه ثابت كرده است كه می‌توان با حفظ قابلیت‌های محیط‌زیست به حركت توسعه اقتصادی شتاب داد. این الگوی خاص از توسعه، «توسعه پایدار» خوانده می‌شود. در این مقاله، صنعت متناسب با توسعه پایدار بررسی می‌شود.

● مشكلات كشورهای در حال توسعه

كشورهای صنعتی و توسعه یافته با جمعیتی حدود ۱۶ درصد از جمعیت جهان، ۷۵درصد از منابع انرژی و ذخایر طبیعی جهان را مصرف می‌كنند و الگوی ناصحیح تولید و مصرف در این كشورها، دلیل اصلی مسائل زیست‌محیطی در مقیاس جهانی است، از دیگر سو، فقر و توزیع ناصحیح درامد در كشورهای در حال توسعه، اثرات نامطلوب شدیدی بر محیط‌زیست آنها می‌گذارد و موجب تباهی سرمایه‌های طبیعی این كشورها می‌شود. همچنین فشار جمعیت در كشورهای در حال توسعه، موجب تشدید اثرات نامطلوب فقر می‌شود.

هر چند صنعتی شدن، راهی برای گریز از مسائل مربوط به فقر و عدم توسعه محسوب می‌شود، اما فقدان منابع مالی لازم برای اجرای اقدامات زیست‌محیطی، پایین بودن سطح دانش فنی، استانداردهای صنعتی، فقدان سیستم‌های اطلاعاتی مناسب، مقررات زیست‌محیطی نامناسب و ناكافی و همچنین ناآگاهی عمومی نسبت به اهمیت مسائل زیست‌محیطی، اغلب به استفاده گسترده از فرایندهای تولیدی نامناسبی می‌انجامد كه این فرایندها در مصرف مواد خام و انرژی كارایی پایینی دارند و اغلب در زمره فرایندهای آلوده‌كننده محسوب می‌شوند. هر چند به دلیل پایین‌تر بودن سطح كلی تولید در كشورهای در حال توسعه، اثر كلی استفاده از این فرایندها ناچیز است، اما به دلیل رشد سریع صنعت در این كشورها و نیز میل جهانی به موقعیت‌دهی تجدید صنایع سنگین و آلوده‌كننده و با مصرف كننده‌های شدید انرژی مواد خام در كشورهای در حال توسعه، بی‌توجهی به مسائل محیط‌زیست در فرایند توسعه صنعتی برای كشورهای در حال توسعه نیز مشكل‌آفرین خواهد بود.

از دیگر مسائل پیش‌روی كشورهای در حال توسعه، وابستگی تجاری آنها به كشورهای صنعتی است. قسمت اعظم مواد خام و انرژی صنایع كشورهای صنعتی از ذخایر و منابع كشورهای در حال توسعه تأمین می‌شود و از سویی بیشتر محصولات این صنایع به كشورهای در حال توسعه صادر می‌شود.

ارتباط تجارت و محیط‌زیست از ابعاد مختلف، قابل بررسی است. كشوری ممكن است به منظور بهبود موازنه تجاری خود ناچار شود میزان صادرات خود را (از مواد خام تا محصولات طبیعی یا مصنوعی)، فراتر از حد مجاز برای پایداری محیط‌زیست، افزایش دهد. از دیگر سو، صادرات كالا از كشورهای در حال توسعه به كشورهای توسعه یافته با موانع تجاری مواجه است. صنایع كشورهای توسعه یافته كه ناچارند استانداردهای زیست‌محیطی سختی را رعایت كنند، خواستار ایجاد موانع تجاری در مقابل صنایع كشورهای در حال توسعه‌اند تا از رقابتی نابرابر با این صنایع (كه اقدامات زیست‌محیطی آنها ناكافی به نظر می‌رسد) اجتناب كنند.

بی‌توجهی به مسائل زیست‌محیطی در فرایند توسعه، علاوه‌بر مسائلی نظیر نابودی ثروت‌های طبیعی، مشكلات تجاری و انتقال فناوری نامناسب، از بعد سیاسی نیز می‌تواند مسائلی به همراه داشته باشد. در حال حاضر، در سطح جهان از شاخص‌های توسعه پایدار زیست‌محیطی برای ارزیابی میزان توسعه یافتگی استفاده می‌شود. بنابراین كشوری توسعه یافته تلقی خواهد شد كه از لحاظ مسائل زیست‌محیطی نیز عملكردی مطلوب داشته باشد و از آنجا كه توسعه نیافتگی سبب عدم اعتبار سیاسی كافی است، توجه به توسعه مناسب و سازگار با محیط‌زیست در صنایع كشورهای در حال توسعه می‌تواند بهانه‌ای برای ضربه‏زدن به بعضی از دولت‌های فرصت‌طلب در صحنه سیاست فراهم كند.

● توسعه پایدار صنعتی

به منظور حركت در چارچوب توسعه پایدار صنعتی، ابتدا باید درك صحیحی از مفهوم توسعه پایدار داشت. متأسفانه در بخش صنعت و در سطح محلی در كشورهای در حال توسعه، برداشتی ناقص از مفهوم توسعه پایدار وجود دارد. بسیاری از افرادی كه در بخش صنعت فعال هستند، توسعه پایدار را نوعی مصالحه و سازش بین توسعه صنعتی و محیط زیست می‌دانند.

این برداشت ناقص از توسعه پایدار بر این فرض استوار است كه بهره‌وری صنعتی و حفظ محیط زیست در تضاد با هم هستند. افرادی كه چنین تصوری دارند وظیفه اصلی خود را سودآوری می‌دانند و بهبود شرایط زیست‌محیطی را دارای اولویت نمی‌بینند.

در سطح ملی نیز چنین برداشت‌هایی وجود دارد. در كشورهایی كه به سرعت در جهت صنعتی شدن گام برمی‌دارند جدی‌ترین مسئله، كمبود منابع مالی لازم برای اجرای اقدامات و تمهیدات زیست‌محیطی مؤثر و به‌كارگیری فناوری‌های مربوطه است. هنگامی كه حركت صنعتی شدن سریع است، حجم سرمایه لازم برای جایگزینی تجهیزات قدیمی و به‌كارگیری فناوری كنترل آلودگی، قابل ملاحظه است. در چنین شرایطی به نظر می‌رسد كه اولویت كار باید در توسعه صنعتی باشد تا در مرحله بعدی نیازهای مالی اقدامات زیست‌محیطی فراهم شود.

توسعه پایدار: مفهوم توسعه پایدار ابتدا در ۱۹۸۰ توسط گروه استراتژی حفاظت جهان و بعد در ۱۹۸۷ در گزارش برانت لند۱ مورد بحث قرار گرفت. گزارش برانت لند، گزارشی است كه با عنوان «آینده مشترك ما» در ۱۹۸۷ از سوی كمیسیون جهان محیط‌زیست و توسعه (WCED) به ریاست خانم «گردهارلم برانت لند» انتشار یافت.

بعضی از نكات مهم در این گزارش عبارتند از:

۱) مسائل مربوط به توسعه اقتصادی و مسائل و مشكلات مربوط به محیط‌زیست غیرقابل تفكیك‌اند. به این معنی كه تنزل قابلیت‌های محیط‌زیست، باعث تحلیل پتانسیل توسعه اقتصادی می‌شود. از دیگر سو، فقر و توسعه یافتگی می‌تواند علت و معلول مسائل فراگیر زیست‌محیطی باشد.

۲) افزایش جمعیت توسعه صنعتی، قدرت لازم را برای تأثیرگذاری شدید و جبران ناپذیر بر محیط‌زیست به انسان‌ها داده است.

۳) رشد اقتصادی لزوماً بر محیط‌زیست آسیب نمی‌رساند بلكه آنچه در حال حاضر مورد نیاز است گستره‌ای خاص از رشد اقتصادی است. یعنی رشدی كه ازنظر اجتماعی و زیست‌محیطی پایدار باشد.

۴) در گزارش برانت بر گسترش بنیادهای اخلاقی و مفهوم توسعه، لزوم رعایت انصاف در قبال آیندگان و نیز لزوم عدالت در دوره زمانی حاضر، تأكید شده است.

توسعه پایدار امروزه به عنوان مفهومی كه به لزوم توجه به مسائل محیط‌زیست به عنوان مسئله‌ای جدی و لزوم ترویج عدالت و همراه‏كردن حفاظت از محیط‌زیست با توسعه اقتصادی اشاره دارد، چنین تعریف می‌شود: توسعه‌ای كه نیازهای حال را تأمین می‌كند بدون آنكه توانایی دوره‌های آینده را در تأمین نیازهایشان فدا كند.

نویسنده : دكتر علی احمدی - مهندس امیرسامان خیرخواه

پانوشت‌ها:

۱. The Brundth Land

۲. Pearce

۳. Biosphere

۴. Global Warming

منابع:

گوئل كهن، شاخص شناسی در توسعه اقتصادی و حساب‌های ملی در بستر سبز، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی (شركت چاپ و نشر بازرگانی)، چاپ یكم، بهمن ماه ۱۳۷۶.

Frances cairncross, “costing the earth: the for government. The opportunities for challenge ۱۹۹۲, business, “harvard business school press.

Development by the environment “.Unido” serving (pi/ib/rev/) may ۱۹۹۳.

Greening: strategies for a s.L.Hrt, “beyond sustainable world” harvard business review january/ february ۱۹۹۷.

Production in asia: example r.V.Bekel. “Cleaner results and their methodological and strategicimplications.

---