راهکارهای تحول بنیادین

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با توجه به رهنمودهای حضرت امام خمینی ره که برگرفته از تعالیم عالیه اسلام ناب محمدی بود, شکل گرفت که تاکید فراوانی بر تغییر و تحول در آموزش و پرورش افراد دارد

تحول در آموزش و پرورش را باید در نیازها و ضرورت‌های زندگی فردی و گروهی انسان‌ها جستجو کرد. بخشی از میراث فرهنگی هر جامعه، تاریخ آموزش و پرورش آن جامعه می‌باشد.

آموزش و پرورش در کشور ما از زمان‌های قبل از اسلام (دوران باستان) شروع شد و پس از طلوع اسلام با مایه گرفتن از تعالیم حیات‌بخش و پرمحتوای آن به‌عنوان نقطه عطفی نورانی در تمدن بشر مطرح بوده و هست.

تحول در آموزش و پرورش ایران را می‌توان به اعتبار ارزش‌های حاکم بر ساختار آن به سه دوره مشخص تقسیم کرد ؛

۱) آموزش و پرورش ایران باستان

۲) آموزش و پرورش ایران

۳) آموزش و پرورش ایران معاصر (انقلاب اسلامی) که در هر یک از دوره‌ها تحولات عظیمی در آموزش و پرورش انجام شده است که در این مجموعه به تحولات آموزش و پرورش در دوران انقلاب اسلامی اشاره می‌شود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با توجه به رهنمودهای حضرت امام خمینی(ره) که برگرفته از تعالیم عالیه اسلام ناب محمدی بود، شکل گرفت که تاکید فراوانی بر تغییر و تحول در آموزش و پرورش افراد دارد.

برنامه‌ریزان نظام آموزش و پرورش به‌طور سریع نسبت به تحول، تغییر و ترمیم بعضی از مطالب کتب درسی اقدام نمودند و سپس شورای تغییر بنیادین نظام آموزش و پرورش ایران تشکیل گردید و از فروردین ۱۳۶۵ آغاز به کار نمود و طرح کلیات نظام جدید آموزش و پرورش در تیرماه ۱۳۶۸ به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید.

با توجه به موضوع تحول در آموزش و پرورش در این نوشتار به اهداف فرهنگی و هنری که ارتباط تنگاتنگ با آموزش و پرورش دارد، شناساندن تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلامی ایران و کشورهای دیگر با توجه به اهداف فرهنگی وزارت آموزش و پرورش می‌پردازیم که در این ارتباط ضرورت انتقال فرهنگ و تعلیم و تربیت اسلامی به مدارس و احیا و حفظ و پرورش ارزش‌ها و آرمان‌های انسان‌ساز اسلام فکر ایجاد حرکتی را در وزارت آموزش و پرورش به نام امور تربیتی در زمان مسئولان و دست‌اندرکاران نظام جمهوری اسلامی ایران بویژه شهیدان رجایی و باهنر بارور کرد که تحولات عمیق و گسترده‌ای را به دنبال خود داشت.

● تعاریف آموزش و پرورش

از آموزش و پرورش با توجه به دیدگاه‌ها و تحولات مستمر آن تعاریف فراوانی شده است و این تنوع ناشی از پیچیدگی و چندجانبه بودن آن است و از آنجا که موضوع آموزش و پرورش، انسان است و انسان از دیدگاه‌ها و زاویه‌های مختلف تعریف شده و مورد شناسایی قرار گرفته است طبعا آموزش و پرورش نیز معانی و تعاریف مختلفی در فرهنگ‌ها و جوامع مختلف دارد و از دیدگاه اسلامی آموزش و پرورش به معنی تربیت است و کلمه تربیت از ریشه “رب” می‌باشد.

پس از لحاظ لغوی تربیت یعنی نمو دادن، ریشه دادن و نیز یعنی ربانی ساختن انسان به گونه‌ای که تنها خدا را به‌عنوان یگانه رب خویش برگزیند و از ربوبیت غیر سرباز زند و فلاسفه و سایر متفکرین غربی هم هریک به تناسب نظریه موردقبول خویش تربیت را به گونه‌ای تصور و تعریف کرده‌اند.

● مفهوم آموزش و پرورش

مفهوم آموزش و پرورش از چهار جهت قابل بحث و بررسی می‌باشد ؛

۱) سن

۲) محیط تربیتی

۳) قوای ذهنی

۴) رابطه متقابل میان مربی و متربی.

۱) مفهوم آموزش و پرورش (تعلیم و تربیت) به سن کسانی که تربیت می‌شوند مربوط می‌شود. بدین‌معنی که مدت آموزش افراد طولانی شده و امروز تعلیم و تربیت رسمی از سن ۶ سالگی آغاز می‌گردد و حتی با توجه به پژوهش‌های روانشناسی سال‌های نخستین زندگانی و محیط خانوادگی در رشد شخصیت اهمیت بسزایی دارد و سن پایان آموزش اجباری نیز بالا رفته است و تا سن ۱۶ الی ۱۸ سالگی نوسان دارد و شاید به نوعی تعلیم و تربیت مداوم براساس کلام پیامبراعظم(ص) “اطلبوا العلم الی المهد الی اللحد” می‌باشد.

۲) مفهوم آموزش و پرورش خاص محیط تربیتی، آموزشگاه‌ها و مدارس نیست. در بیرون از مدرسه که زمان اوقات فراغت است خانواده، مطبوعات، جراید، صدا و سیما و انتقال تجارب افراد در تعلیم و تربیت افراد موثرند.

۳) مفهوم آموزش و پرورش به قوای انسانی مربوط می‌شود. در بسیاری از نظام‌ها به تربیت هوش و حافظه توجه داشته‌اند ولی در قرن بیستم تربیت به همه زمینه‌های زندگی انسان گسترش می‌یابد و آموزش و پرورش به رشد همه‌جانبه انسان، شخصیت، عواطف، احساسات، فرهنگ توجه دارد و می‌خواهد انسان متعادل و کامل پرورش دهد.

۴) مفهوم آموزش و پرورش به فرایندهای تربیتی مربوط می‌شود. به این معنی که تربیت تنها تعامل میان شاگرد و معلم نیست بلکه تربیت، متنوع و متعدد است و همه مسئولان وزارت آموزش و پرورش، آموزگار، دبیر، معاون، مدیر و سایر دست‌اندرکاران، مسئول تربیت دانش‌آموزان می‌باشند و هرکدام به شیوه‌ای و با توجه به موقعیت، به عمل تربیت می‌پردازند.

اهداف تحول در آموزش و پرورش

باتوجه به جایگاه آموزش و پرورش که مهمترین نیازها و ضرورت‌های زندگی فردی و گروهی جامعه را تامین می‌نماید اهداف آن را می‌توان به شرح ذیل بیان نمود؛

۱) آماده‌سازی فرد برای کار

۲) آماده‌سازی فرد برای ایفای نقش اجتماعی

۳) پرورش استعدادهای او به‌عنوان یک انسان مبتکر و خلاق

به عبارت دیگر آموزش و پرورش در زمینه‌های انتقال فرهنگ، جامعه‌پذیری، تربیت حرفه‌ای و تخصصی، نوآوری و تغییر، یگانگی اجتماعی و رشد شخص و با هدف‌های شناختی، عاطفی، روانی و حرکتی و تربیتی فعالیت می‌نماید. بدون شک می‌توان گفت پس از نهاد خانواده، آموزش و پرورش عامل مهم و اساسی در تعلیم و تربیت رسمی و مهمترین واحد اجتماعی است که بیشترین تاثیرات مثبت یا منفی را در تربیت کودکان و نوجوانان و جوانان دارد.

باتوجه به تحولات روزافزون در آموزش و پرورش، دیگر آن را نمی‌توان تنها مرکز انتقال علوم و محفوظات از سوی معلم و مربی به دانش‌آموزان در یک محیط بسته فیزیکی با تعدادی از کلاس‌ها و وسایل محدود آموزشی دانست، بلکه اهداف مهم آموزش و پرورش و مدرسه به‌عنوان خانه دوم دانش‌آموزان نقش بسیار ظریف و حساس و آینده‌سازی را برای دانش‌آموزان از نظر مسائل فرهنگی و اجتماعی دارا می‌باشد و در شکل‌گیری پایه‌های شخصیت فرد تاثیر بسزایی دارد.

حضرت امام خمینی(ره) همه مسئولان و دست‌اندرکاران نظام جمهوری اسلامی و مردم را به تحول در آموزش و پرورش و رشد و شکوفایی استعدادهای نهفته و خدادادی فرزندان عزیز انقلاب اسلامی دعوت می‌نمایند و می‌فرمایند؛ اینجانب خود را مسئول می‌دانم تا در این امر حیاتی باز تاکید و پافشاری نمایم، امیدوارم همه دست‌اندرکاران امور تربیتی و آموزشی، تمامی دولتمردان جمهوری اسلامی، همه روشنفکران متعهد، گویندگان و نویسندگان و بالاخره فرد فرد ملت ایران که نزد خداوند قهار مسئول هستند، در این امر که در راس امور است نه تنها سهل‌انگاری و مجامله ننمایند که با جدیت و پشتکار برای هرچه غنی‌تر و بهتر شدن اساس آموزش و پرورش اقدام نمایند.

مقام معظم رهبری درارتباط با وظیفه دولت و نظام اسلامی پیرامون دسترسی به اهداف آموزش و پرورش موارد ذیل را تاکید می‌نمایند؛

۱) سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی در زمینه مسائل معنوی و فرهنگی و آموزشی مردم

۲) رشد فرهنگ و آگاهی جامعه

۳) توجه اساسی به آموزش و پرورش و آموزش همگانی

۴) توجه یکسان به امور مادی و معنوی

۵) کمک به حرکت علمی

۶) تربیت نیروهای متخصص و مبتکر و خلاق.

در مجموع برای رسیدن به اهداف عالیه آموزش و پرورش و تحولات اساسی و بنیانی آن، انتقال میراث فرهنگی از نسلی به نسل دیگر و پرورش و ایجاد استعدادهایی مانند خلاقیت و دادن اطلاعات لازم است که نسل نوجوان و جوان را برای مشارکت در امور فرهنگی و آفرینش آثار علمی و هنری و فنی آماده می‌سازد و در واقع آموزش و پرورش، آشنا کردن افراد جامعه با ارزش‌های فرهنگی و آثار تمدن اسلامی می‌باشد و از این رهگذر است که شخصیت هرکس تکوین و تحقق می‌یابد و در حقیقت شخصیت هرکسی ترکیبی از عوامل ارثی و ارزش‌های فرهنگی است که به غنا و وسعت و عمق و اعتلای جامعه بشری مدد می‌رساند.

● راهکارهای پیشنهادی تحول در آموزش و پرورش

۱) مسئولان و دست‌اندرکاران امر تعلیم و تربیت بایستی همه برنامه‌های آموزش و پرورش را در برابر یک پرسش اساسی قرار دهند و بررسی نمایند برنامه‌ها تا چه اندازه به عوامل فرهنگی داخلی مرتبط است و تا چه اندازه وارداتی است؟

۲) بایستی در خصوص محتوای آموزش و پرورش مدارس و ساختار دوره‌های تحصیلی با توجه به علایق دانش‌آموزان برنامه‌ریزی شود.

۳) دعوت از اندیشمندان و صاحب‌نظران ایرانی برای تجزیه و تحلیل برنامه‌ها و وضعیت موجود که در آن قرارداریم و پس از شناسایی این وضعیت برنامه‌ریزی دقیق و اجرای آن صورت گیرد.

۴) نظام آموزش و پرورش در زمینه تقویت مراکز تربیت معلم، آموزش‌های ضمن خدمت حضوری و غیرحضوری، گردهمایی‌های توجیهی، تربیت دبیران متعهد و علاقه‌مند به تناسب رشته بایستی به‌طور مستمر فعالیت نماید و معلمان آینده کشور را برای رویارویی با پدیده نفوذ فرهنگ‌ها و چگونگی جذب و دفع ارزش‌های فرهنگی بیگانه به منظور غنی‌تر و مقاوم‌تر ساختن فرهنگ ملی آماده کند.یعنی معلم بایستی دقیقا فرهنگ‌های مختلف را بشناسد و بتواند آنها را نقد و بررسی کند و عطش دانش‌آموزان را برای قبول فرهنگ‌های بیگانه خاموش کند و حتی آنان را برای مقابله با فرهنگ‌های بیگانه آماده سازد.

۵) آموزش و پرورش در تدوین برنامه‌ها باید بر مطالب و شیوه‌هایی تاکید داشته باشد که قدرت فهم و استنتاج دانش‌آموزان را بالا ببرد و در واقع راهکارهایی ارائه دهد که او را به مطالعه و آموزش مستقل توانا می‌سازد و مطالبی که فقط تکیه بر حافظه دارد جنبه فرعی خواهد داشت.

۶) در آموزش و پرورش علاوه بر فعالیت‌های رسمی بایست به منظور تقویت توانایی‌های دانش‌آموزان، فضاهایی از جمله کتابخانه، کارگاه، فضاهای آزمایشگاهی، فضاهای پرورشی و ورزشی مناسب در هر مدرسه ایجاد کرد.

۷) به منظور هماهنگی در فعالیت‌های آموزش و پرورش باید شورای تربیتی در مدرسه و سایر جلسات با حضور کلیه کارکنان به صورت مستمر برگزار گردد و در زمینه یافته‌های جدید علمی همه اطلاعات لازم و کافی داشته و با حصول اهداف عالیه آموزش و پرورش همسو و هم‌جهت باشند.

۸) آموزش و پرورش باید اولویت‌های مسائل تربیتی و فرهنگی دانش‌آموزان را با توجه به نیازها و انتظارات آنها در چارچوب فرهنگ اسلامی مشخص کند و براین اساس همراه با تدوین راهکارهای مناسب عملی در جهت تقویت و پیشبرد آنها بکوشد.

۹) همان‌طور که در رشته‌های آموزشی از دبیران متخصص و باتجربه استفاده می‌شود در زمینه‌های فرهنگی و پرورشی از وجود مربیان متخصص از طریق گرایشی کردن مربیان در زمینه‌های مختلف اقدامات جدی صورت پذیرد.

۱۰) آموزش و پرورش باید با خانواده مطبوعاتحوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها، صدا وسیما، مسئولان جامعه، نهادها و ارگان‌ها، موسسات، انتشارات، حوزه علمیه و سایر فضاهای فرهنگی و اجتماعی و... در زمینه ارائه فعالیت‌های فرهنگی، ارزش‌ها، باورها، هنجارها همگام و هم‌جهت باشد تا تعارض فرهنگی ایجاد نشود.

۱۱) آموزش و پرورش باید هدفدار باشد، یعنی بداند در چارچوب برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت نظام واجد کدام نقش است. به دانش‌آموزان چه می‌آموزد و برای چه می‌آموزد و می‌خواهد در شخصیت آینده‌سازان چه صفاتی را تعبیه کند و در انجام این سهم از چه روش‌ها و امکاناتی استفاده نماید؟

۱۲) آموزش و پرورش در تدوین محتوای دروس باید عنایت به مطالبی داشته باشد که آموختن آنها برای همه مردم ضروری است و توجه به مقتضیات محلی و علایق فردی دانش‌آموزان تا آنجا که به عمومیت محتوا لطمه‌ای وارد نکند لازم است در برنامه‌ها گنجانده شود.

۱۳) آموزش و پرورش باید تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان را در نظر بگیرد و با توجه به شناخت استعدادها و توانایی‌ها آنها را در جهت راهنمایی تحصیلی و شغلی از فرهنگ عمومی و فرهنگ علمی و تخصصی و در مجموع فرهنگ جامعه هدایت و راهنمایی کند زیرا دانش‌آموزان به‌عنوان آینده‌سازان کشور اهمیت خاصی دارند و می‌توان نیروهای فعال و خلاق آنها را برای فردای نظام تربیت کرد.

۱۴) آموزش و پرورش بایستی دانش‌آموزان را در تعلیم فلسفه، ادبیات،‌هنر با ذخایر باستانی و تمدن ایران و در مجموع با فرهنگ غنی اسلامی آشنا سازد. در غیر این صورت نوجوان و جوان امروز به علت عدم آشنایی با فرهنگ غنی خود شیفته فرهنگ بیگانگان می‌شود.

۱۵) آموزش و پرورش باید برای دانش‌آموزان الگو و اسوه همسن و سال ایشان معرفی کند و این الگو و اسوه رفتاری می‌تواند زمینه خوبی برای دانش‌آموزان باشد.

۱۶) آموزش و پرورش باید در زمینه فعالیت‌های گروهی اعم از علمی و پرورشی، از جمله تشکیل انجمن‌های علمی، انجمن‌های اسلامی، شورای دانش‌آموزان و سازمان دانش‌آموزان به‌طور جدی فعالیت نماید تا با مسئولیت دادن به دانش‌آموزان، آنها به شخصیت و هویت اصیل خویش دست یابند و در مجموع باید بکوشیم که دانش‌آموزان ما به جای فردگرایی و خودبینی به جمع‌گرایی و همبستگی با اجتماع خو بگیرند.

در مجموع آموزش و پرورش مهمترین خاکریز دفاعی هر کشور است، امنیت فرهنگی و اجتماعی وقتی تامین می‌گردد که سرتاسر خاکریز، زنجیروار از مدرسه و کلاس‌های درس پوشیده باشد و قدرت و قوت این حلقه زنجیر به خدمات و تخصص‌های دبیران و مربیان متعهد بستگی دارد.

کلیم‌الله روحی

کارشناس ارشد وزارت آموزش وپرورش