ویتامین E و نقش آن در سلامتی

ویتامین E با تركیبات توكوفرول دارای خاصیت آنتی اكسیدانی می باشد كه از بدن در مقابل بیماری ها محافظت می نماید و در مواد غذایی از اكسیداسیون و فساد روغنها و چربیها جلوگیری می كند آنتی اكسیدانها می توانند خطر پیشرفت ده ها بیماری مهلك را كاهش دهند و باعث عمری طولانی تر و با كیفیت بالاتر می شوند

این مقاله كه متضمن شرح یك پروژه مشترك میان سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران و سازمان پژوهش‏های علمی و صنعتی ایران می‏باشد از سوی مدیریت محترم توسعه و ایجاد طرح‏های ایدرو ارایه شده است كه ضمن تشكر از مدیریت مزبور، مشروح آن در ذیل از نظر خوانندگان گرامی می‏گذرد.

این پروژه در فرایند نوآوری با حمایت مالی و نظارت مدیریت توسعه و ایجاد طرح‏های سازمانی گسترش و نوسازی صنایع ایران به منظور تثبیت ایده و ایجاد زمینه دستیابی به بازار تجاری فناوری اجرا شده است.

در این فرایند از یك سو براساس نیاز خریداران و مشتریان تكنولوژی اقدام به تدوین و عرضه دانش فنی و از سوی دیگر با مكانیزم سرمایه‏گذاری پرمخاطره، ایده نوآوران به دانش فنی تبدیل شده و به طرح‏های توجیهی موردنیاز طرح‏های سرمایه‏گذاری، تهیه می‏شود. در این راستا سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، با شناسایی افراد صاحب ایده‏های توجیه‏پذیر، تعریف پروژه جهت دستیابی به دانش فنی مورد نظر، تأمین هزینه‏های مرتبط و مدیریت بر اجرای پروژه، حركت در مسیر فرایند را تسهیل می‏نماید.

●مقدمه

با توجه به اینكه یكی از پروژه‏های مورد علاقه سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران طرح »تدوین دانش فنی و بازیابی توكوفرولها از محصولات جانبی كارخانه‏های روغن نباتی« می‏باشد وجهت اجرای آن سرمایه‏گذاری در مقیاس پایلوت صورت گرفته است، در این مقاله برای آشنایی با این ماده با ارزش اطلاعات مختصری ارائه می‏گردد. ویتامین E و دیگر مواد آنتی اكسیدان مواد غذایی (ویتامین C، كاروتنوئیدها، سلتیوم، فلاوتونیدها و چند ماده دیگر) به علت ارتباط این مواد در جلوگیری از بسیاری از بیماری‏ها نظیر گرفتگی عروق قلبی و سرطانها در صدر موضوعات مورد علاقه علوم پزشكی و تغذیه قرار گرفته‏اند. از بین این مواد، ویتامین E به دلیل قابلیت دسترسی، اثر سلامتی‏بخش، نقش مهم در جلوگیری از اكسید شدن در سطح سلولی و وجود بازار تقاضای رو به گسترش بیشترین توجه را به خود جلب كرده است.

ویتامین E در طی تحقیقات در مورد تولید مثل در موشها كشف و به عنوان عامل تغذیه‏ای محلول در چربی شناخته شد. ایوانز و بیشاپ (Bishop & Evans) این مشاهدات را در سال ۱۹۲۲ منتشر كردند. چون این ماده بعد از ویتامین D كشف شد به عنوان ویتامین E نامگذاری گردید. در سال ۱۹۳۶ توسط گروه تحقیقاتی ایوانز یك تركیب فعال ویتامین E از روغن جوانه گندم جدا گردید كه آن را آلفا توكوفرول نامیدند كه از كلمات یونانی به معنای »زندگی‏بخشی« مشتق شده است. پسوند ال نشانه ایت است كه این تركیب الكل می‏باشد. ویتامین E شامل ۸ تركیب شامل توكوفرولها وتوكوترای انولها بوده كه هركدام شامل چهار نوع تركیب آلفا، بتا، گاما و دلتا توكوفرول و آلفا، بتا، گاما و دلتا توكوترای انول هستند. توكوفرولها و نوكوترای انولها دو ویژگی با ارزش دارند: آنها فعالیت ویتامین E از خود نشان می‏دهند و آنتی اكسیدانهای قوی هستند. این دو خاصیت یكسان نیستند.

●منابع ویتامین E

اگرچه این ویتامین در بسیاری از مواد غذایی وجود دارد اما منبع اصلی این ویتامین موجود در رژیم غذایی به طور مستقیم و یا غیرمستقیم از روغنهای نباتی به شكل روغنهای سالاد و آشپزی، مارگارین و مغزها منشا می‏گیرد.

ویتامین E به شكل واحد بین‏المللی (International Units) IU و یا به شكل معادل توكوفرول (Tocopherol Equivalent) TEs بیان می‏شود. یك IU از ویتامین E معادل یك میلی‏گرم dl آلفاتوكوفریل استات سنتزی درنظر گرفته می‏شود و با آن قدرت حیاتی (blopotency) تمام دیگر فرمهای توكوفرول و توكوتری انولها مقایسه می‏گردد. به طور مثال مقدار ویتامین E مارگارین از ۱/۳ تا ۵/۴ واحد بین‏المللی در هر قاشق غذاخوری، بسته به نوع روغن به كار رفته در محصول، متغیر می‏باشد. در سال ۲۰۰۰ آكادمی علوم ملی آمریكا مقدار روزانه توصیه شده برای ویتامین E را ۱/۵ میلیگرم برای زنان و مردان اعلام كرد.

●نقش ویتامین E در سلامتی

مكانیسم دقیق عمل آلفاتوكوفرول در بدن به عنوان ویتامین هنوز به طور كامل شناخته نشده است. ویتامین E احتمالاً به شكل یك آنتی اكسیدان كه واكنشهای اكسیداسیون احیاء را كنترل می‏كند در بسیاری از بافتها و اندامها عمل می‏كند و به ویژه در حفاظت غشاء سلولها از رادیكالهای آزاد تولید شده در طی پراكسیداسیون چربیهای غیراشباع نقش دارد. رادیكالهای آزاد طی فرایندهایی كه در هر روز در بدن رخ می‏دهند تشكیل می‏شوند و همچنین این مواد می‏توانند از محیط وارد بدن شوند.

اكسیداسیون در سطح سلولی بی شباهت به زنگ زدن آهن نیست. یك واكنش الكتروشیمیایی، آسیبهای فیزیكی را ایجاد می‏كند كه می‏تواند منجر به آسیب سلولی، صدمه ژنتیكی سلول، ناتوانی نسخه‏برداری (سرطان) یا مرگ سلول گردد. هرچیز كه فرایند اكسایش را آهسته كند می‏تواند آنتی‏اكسیدان نامیده شود. آنتی اكسیدانها توانایی خاموش كردن رادیكالهای آزاد را به وسیله دادن الكترون دارند. بهترین آنتی اكسیدانها بیشترین الكترون را می‏بخشند. آنتی اكسیدانها مانند یك شبكه كار می‏كنند. بعضی مخصوصا ویتامین C و E عمر بعضی دیگر را افزایش می‏دهند.

برای درك بهتر عمل آنتی اكسیدانها، بهتر است رادیكال آزاد را مورد توجه قرار دهیم. یك اتم شامل یك هسته با پروتون و نوترون و جفتهای الكترون چرخان در فضای باردار الكتریكی است. رفتار اتم بستگی به تعداد ذرات باردار الكتریكی دارد. وقتی در طی یك واكنش شیمیایی، یك الكترون از یكی از جفتهای الكترون یك اتم اكسیژن كشیده می‏شود، آن مولكول اكسیژن با یك الكترون جفت نشده یك رادیكال آزاد می‏شود، زیرا به دنبال الكترون دیگری می‏گردد تا یك جفت جدید بسازد و ممكن است با كشیدن یك الكترون از یك سلول عادی دیگر بدن شما باعث صدمه به آن گردد. این تمام ماجرا نیست مولكول آسیب دیده جدید حالا با یك الكترون بدون جفت باقی می‏ماند و باید در جستجوی یك الكترون باشد كه درنتیجه آبشاری از آسیبهای رادیكال آزاد به وجود خواهد آمد. براساس مقدار آنتی اكسیدانهای قابل دسترس و میزان در معرض قرار گرفتن مواد شیمیایی، رژیم غذای ناكافی، كاهش ایمنی و غیره هزاران هزار رخداد رادیكال آزاد در بدن در هر لحظه می‏تواند ایجاد شود. بنابراین وجود آنتی اكسیدانهای كافی، ساخته شده توسط بدن و یا دریافتی از رژیم غذایی می‏تواند به مفهوم متفاوت آشكار بین سلامتی و بیماری باشد.

تخمین زده شده است كه هر سلول در بدن از همسایگی ۱۰۰۰۰ ضربه رادیكال آزاد در روز در رنج است. بیشتر این آسیب به ماده ژنتیكی در سلول وارد می‏شود. این موضوع با افزایش سن بدتر می‏شود. افراد مسن‏تر ۹ برابر احتمال موتاسیون سلولی نسبت به نوزادان را دارند. علاوه بر این، غشاء سلولی، پروتئینها و چربیها نیز توسط رادیكالهای آزاد صدمه می‏بینند. بافتهای چرب به اكسیداسیون حساس هستند این موضوع را می‏توان در پوستی كه خشك به نظر می‏آید دید. پروتئین آسیب دیده (و آنزمیها كه از پروتئین ساخته شده‏اند) می‏توانند منجر به چروكیدگی زودرس، پیری یا حتی پیشرفت سرطان روی پوست آسیب دیده شوند. هرجا كه آنتی اكسیدان برای »خاموش كردن« رادیكالهای آزاد الكترون، ناكافی باشد، همین فرایند می‏تواند به هر شكلی داخل بدن نیز به وقوع بپیوندد. آنتی اكسیدانها می‏توانند خطر پیشرفت دهها بیماری مهلك را كاهش دهند و باعث عمری طولانی‏تر و با كیفیت بالاتر می‏شوند. این نظریه وجود دارد كه ممكن است همه بیماری‏های تباه‏كننده مربوط به بعضی فعالیتهای رادیكالهای آزاد باشد. طبق نظر دكتر پاركر، یك محقق برجسته در زمینه آنتی اكسیدانها از دانشگاه كالیفرنیا در بركلی، برای افزایش طول عمر راهی بهتر از استفاده از آنتی اكسیدانها وجود ندارد.

مراجع در دفتر نشریه موجود می‏باشد.

---