پا منبری چه کسی هستید

سخنرانی های محرم و صفر در سال های اخیر

اصطلاح منبر یک واژه امروزی نیست و پیدایش این واژه به گذشته‌ها برمی‌گردد و به خاطر نوع ذائقه ما ایرانی‌ها که بیشتر در کار شنیدن هستیم تا دیدن و خواندن، از اقبال زیادی هم دارد و مجبور شده جور کارکردهای فراموش شده بسیاری دیگر از رسانه‌های سنتی و غیر سنتی را در طول اعصار مختلف بکشد. هر چند که ما شنیدن را خیلی دوست داریم اما از این موضوع غافلیم که آموزه‌هایی که با شنیدن به ما منتقل می‌شود بسیار فرار هستند. شاید به خاطر همین بوده که بسیاری از علما از روزگاران قدیم سعی می‌کردند به منبر کارکردهای بیشتری بدهند تا فراتر از چیزی مثل سخنرانی باشد و این شد که منبر شور و شوق و شعور را با هم تلفیق کرد. در برخی منبرها سعی می‌شد موضوعی محوری برای سال‌ها درنظر گرفته شود و به آن پرداخته شود.

مرحوم کافی بنیان گذار بنای بسیاری از مهدیه‌های کشور، کسی بود که موضوع انتظار را با رویکردهایی جدید، کاربردی و دلنشین، در منبرهایش منتقل می‌کرد. ویژگی منبرهای ایشان این بود که مستمع در حد خودش می‌توانست در آن حوزه (به طور مثال انتظار) صاحب نظر باشد و از همه مهم‌تر شور منبر به او کمک می‌کرد سوای آموخته‌هایی خشک و شبه کلاسیک بتواند به سوزی درونی نیز مجهز شود. مخاطبان منبر در سال‌هایی نه چندان دور افرادی با حوصله بودند که شنیدن صحبت‌ها برای شان موضوعیت داشت. تحت هر عنوانی دوست داشتند استفاده کنند و اگر هم مطالب برای‌شان تکراری به نظر می‌رسید اما برای تذکر مجدد، خود را بی نیاز از منبر و توجه به آن نمی‌دانستند.

روزهای قبل از انقلاب مردم به دنبال علما بودند تا چیزهایی یاد بگیرند چرا که معتقد بودند در فضای مسموم آن روزها اگر از فضای دینی فاصله بگیرند آسیب‌های فراوانی گریبان آن‌ها و خانواده‌های‌شان را خواهد گرفت. نتیجه منبرهای افرادی چون مرحوم فلسفی، کافی، هاشمی‌نژاد و... پرورش نسلی از جوانان انقلابی شد که منبر و روضه حضرت سیدالشهداء مسیر آن‌ها را در مبارزات قبل از انقلاب یا صحنه دفاع مقدس باز کرده بود. کم کم با پیروزی انقلاب اسلامی به خصوص دوران تثبیت و پخش برنامه‌های دینی از سیما، اضافه شدن دروسی در این باره به مدارس و... اشکال و ابزار انتقال آموزه‌های مذهبی متنوع‌تر و متعددتر شدند و در نتیجه منبر به شکل سنتی آن کمی در محاق قرار گرفت.

اگر در روزگاران قدیم نوارهای کاست مرحوم کافی دست به دست می‌شد حالا فضا گسترده‌تر شده بود و بخشی از آسیب هم از همین جا متوجه این پدیده شد. سرعت انتقال اطلاعات، و زمینه‌های متعدد و وسایل ارتباط جمعی بسیار، کاری کرده بودند که حتی به رغم ورود منبر به عرصه‌های جدید، توان رقابت و جذب این رسانه با ارزش، کم‌تر شود. بخشی از این ماجرا به این برمی‌گشت که حالا مخاطب حق انتخاب بیشتری داشت نه تنها بین چندین و چند ابزار اطلاعاتی، که حتی بین استفاده از منبر افراد مختلف. در این بین ورود طیف وسیعی از سخنرانان که معمم نبودند و شکل برنامه‌های‌شان منبر سنتی را در ذهن مردم تداعی نمی‌کرد باعث شد ضرورت تغییر نگاه و قالب در منبرها برای جذب و حفظ مخاطب بیشتر احساس شود. در این بین شور بسیاری از جوانان برای تشکیل جلسات مذهبی باعث شد محوریت کار در هیئت‌ها از سمت روحانی به مداح تغییر کند. متاسفانه منبر در برخی از جلسات تبدیل به بهانه‌ای شد برای سر جمع کردن مستمع مداح. هر چند منبرهای قدیمی در جذب مخاطب ضعیف‌تر بودند اما در حفظ و مصونیت سازی برای مخاطب خود کارکردهای قوی‌تر و ملموس‌تری داشتند.

اما در منبرهای جدید ماجرا شکل دیگری داشت. حالا مستمع به جای چند سال، چند جلسه پای منبر یک روحانی ‌می‌نشیند و خود منبری هم نمی‌داند برای جلسات هفتگی، یا مناسبت‌های دیگر به این هیئت دعوت می‌شود یا نه؟ در گذشته منبر فقط محدود به صحبت‌های روحانی نمی‌شد و منبری مخاطبش را به اسم می‌شناخت؛ نیازهایش، مشکلاتش، خانواده‌اش و... ماجرای منبرهای شیشه‌ای هم که جای خود را دارد. در این بین در سال‌های اخیر ظهور پدیده‌ای مثل ایستگاه‌های صلواتی ماجرا را پیچیده‌تر کرده است چون بخش وسیعی از مخاطبان منبرها که هنوز باید چیزهای بسیاری بیاموزند؛ درگیر تدارک راه‌ اندازی ایستگاه‌ها هستند. به نظر می‌رسد، با ادامه روند فعلی جایگاه منبر که در کنار شعر عاشورایی دو رسانه با قدمت تاریخی بسیار بودند و از همان روزهای اول بعد از قیام عاشورا کارکردهای‌شان شروع شد کمرنگ شده و تصور برخی از فعالان این عرصه هم به غلط این است که برای جذاب بودن منبر باید به اجابت خواست مخاطب متوسل شد، اموری مثل نقل حکایت و داستان، بررسی مسایل روانشناسی و... که در هر جا و هر زمان دیگری هم در دسترس هستند.

نویسنده: سید مصطفی صابری