روابط ایران و هند تحركات آمریكا

تحركات آمریكا در هند در آستانه نشست سوم آذر ‪ ۲۴‬نوامبر شورای حكام آژانس بین المللی انرژی اتمی در مورد موضوع هسته ای ایران پوشیده نیست

روابط تاریخی ایران وهند كه طی یك دهه اخیر شاهد حركت به سوی اجرای "نقشه راه راهبردی" بوده، اكنون در پی مسایل هسته‌ای، تحریكات خارجی و درز كردن برخی مسایل بحث انگیز بر صفحه مطبوعات دستخوش تردیدهایی شده شده است. هند پس از كسب استقلال بلافاصله درصدد برآمد كه با كشورهای آسیایی روابط سیاسی برقرار كند و در این میان بر روابط خود با ایران اهمیت زیادی قایل بود. در دوران پس از سال ‪ ۱۹۴۷‬میلادی، روابط اقتصادی میان ایران و هند بر روابط فرهنگی دو كشور پیشی گرفت. هند در آن زمان سنگ آهن خود را در اختیار ایران قرار داد تا در توسعه صنایع فولاد از آن استفاده شود و در مقابل ایران نفت مورد نیاز هند را تامین می‌كرد. روابط در مراحل مقدماتی بخوبی پیش می‌رفت، اما پس از آنكه پاكستان در پیمان بغداد با ایران متحد شد، تیرگی روابط هند با پاكستان بر روابط با ایران نیز تاثیر گذاشت. در آن زمان "نهرو" نخست وزیر هند از امضا پیمان بغداد ابراز نگرانی كرد و گفته بود كه این پیمان، جنگ سرد را به مرزهای هند كشانده است. در مقابل "محمدرضا پهلوی" حاكم مخلوع ایران نیز از اظهارات نهرو ابراز نارضایتی كرده و حتی آن را به باد انتقاد گرفت. در سال‌های دهه ‪ ۵۰‬و‪ ۶۰‬میلادی مصر نیز از عوامل تیرگی روابط هند و ایران بود. خصومت برخی ازكشورهای عربی با ایران باردیگر هنگامی نمایان شد كه "جمال عبدالناصر" رهبر مصر از ادعای مالكیت عراق بر خوزستان ایران پشتیبانی كرد. این اقدام ناصر، مردم ایران را برآشفت و در تهران علیه ناصر تبلیغات زیادی براه افتاد. اگرچه هند تاحد زیادی كوشش كرد خود را از این ماجرا دور نگهدارد، اما دوستی شخصی نهرو با ناصر ناگزیر بر روابط ایران و هند تاثیر گذاشت. درجریان جنگ هند و پاكستان در سال ‪ ۱۹۶۵‬میلادی روزنامه‌های هند از قول منابع مصری درباره كمك نظامی ایران به پاكستان گزارشهایی را به چاپ رساندند. این مطالب خشم مردم هند را برانگیخت و عده‌ای از مردم در شهرهای بمبئی و دهلی نو در برابر كنسولگری و سفارت ایران دست به تظاهرات اعتراض آمیز زدند. درسالهای دهه ‪ ۷۰‬افكار عمومی هند، ایران را نه‌تنها متحد پاكستان، بلكه كشوری كه دارای گرایش‌های ضد هندی است ، بشمار آوردند. حتی در همین دوران نیز كه روابط سیاسی دو كشور تیره بود روابط اقتصادی ایران و هند در سطح بهتری قرار داشت. دراین دوران دكترین اقتصادی دو كشور كه ایران با منابع سرشار نفتش می‌تواند نیازهای هند را برآورده كند و دهلی با پیشرفت‌های عملی و نیروی كارآزموده می‌تواند به توسعه صنایع فلزی و فولاد ایران یاری دهد، كماكان پابرجا ماند. سفر ‪ ۱۳‬روزه محمدرضا پهلوی به هند در سال ‪ ۱۹۷۸‬میلادی به همراه ‪ ۷۰‬تن از همراهانش كه در میان آنان وزرای خارجه، دارایی و مشاور نفتی وزارت نفت حضور داشتند، این امیدواری را بوجود آورد كه روابط دو كشور بهبود چشمگیری پیدا كند. اما اوضاع چنین نشد، چون هند از حمایت ایران از پاكستان در جنگ‌های سال‌های ‪ ۱۹۶۵‬و ‪ ۱۹۷۱‬علیه كشورش ناراضی بود.علاوه براین هند از موضع ایران در سازمان كنفرانس اسلامی نیز ناراحت بود. بدنبال پیروزی هند در جنگ سال ‪ ۱۹۷۱‬با پاكستان، محمد رضا پهلوی به این نتیجه رسید كه هند در منطقه جنوب آسیا به قدرت نظامی بزرگ تبدیل شده و مانعی در راه اجرای برنامه‌های جاه‌طلبانه‌اش است. همچنین وی اذعان داشت كه هند متمایل به شوروی می‌تواند ایران را كه از دیدگاه ناظران غربی عامل ثبات منطقه بود، به مبارزه طلبد.جنگ نفتی اكتبر سال ‪ ۱۹۷۳‬میلادی كه در نتیجه آن بهای نفت چهار برابر شد، هند را دروضعیت دشواری قرار گرفت و این ضرورت را بوجود آورد كه دهلی‌نو با ایران معاملات نفتی انجام دهد. ابتكار عمل در این هنگام با هند بود و در این راستا "ایندیراگاندی" نخست وزیر وقت هند سفركوتاهی از تهران داشت اما با این وجود روابط سیاسی دو كشور چندان بهبودی نیافت. سقوط رژیم شاه در سال ‪ ۱۹۷۹‬از تنش روابط هند و ایران كاست و هند از جمله نخستین كشورهایی بود كه از انقلاب اسلامی ایران استقبال كرد و دولت ایران را به رسمیت شناخت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران به جنبش عدم تعهد پیوست و علائق خود را به كلی از آمریكا قطع كرد و با این اقدام‌ها هند نفس راحتی كشید. در دوران هشت سال جنگ تحمیلی روابط تهران - دهلی‌نو آنطور كه لازم بود گسترش نیافت، اما روابط اقتصادی دو كشور در این دوران نیز آهنگ توسعه را داشت. آهنگ رشد روابط ایران و هند بلافاصله پس از پایان جنگ سریعتر شد بطوریكه در دوران بازسازی در ایران، دو كشور بخصوص روابط اقتصادی خود را تحكیم بخشیدند و عرصه‌های همكاری را مشخص كردند. یكی از ویژگی‌های روابط هند و ایران در این سال‌ها این بود كه دو كشور می‌كوشیدند پیشامدهای خاص سیاسی بر روابط اقتصادی آنها صدمه نزند. یكی از حوادث مهمی كه بر روابط دو كشور سایه افكند تخریب مسجد "بابری" در سال ‪ ۱۹۹۲‬بدست هندوهای افراطی و كشتار مسلمانان بود. جالب است كه دو هفته قبل از این حادثه دو كشور بزرگترین قرارداد همكاری به ارزش یك میلیارد دلار را به امضا رساندند كه براساس مفاد آن یك پروژه تولید برق با ظرفیت ‪ ۸۴۰‬مگاوات و كارخانه تولید شكر به كمك هند در ایران باید ساخته می‌شد، همچنین قرارداد احداث مترو تهران باهمكاری هند نیز میان دو كشور به امضا رسید. تهران اگرچه نسبت به حادثه تخریب مسجد بابری به شدت اعتراض كرد، اما وزیر خارجه وقت ایران "علی اكبر ولایتی" در عین حال به آگاهی سفیر و وزیر كشاورزی هند كه در آن هنگام در تهران بسر می‌برد، اعلام كرد كه تهران دولت دهلی نو را در این زمینه مقصر نمی‌داند. دولت هند نیز نسبت به اعتراض ایران واكنش معقولی نشان داد و اعلام كرد كه احساسات ایران را به عنوان یك كشور اسلامی درك می‌كند. در سال ‪ ۱۹۹۴‬و پس از آنكه ایران پیشنهاد میانجیگری بین هند و پاكستان را در جریان كنفرانس حقوق بشر سازمان ملل متحد برای حل مسالمت آمیز مساله كشمیر به اطلاع دو كشور رساند ، سرعت تحولات در روابط تهران و دهلی‌نو شدت یافت بطوری كه‌ناظران معتقدند دولتمرادن دو كشورنمایان كردند كه به یكدیگر از زاویه وسیعتر در راستای منافع ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی می‌نگرند. با توجه به تحولی كه در روابط بین‌الملل نیز پدید آمد، ایران در سال ‪۱۳۷۳‬ (‪۱۹۹۴‬میلادی ) این سیاست را با توان بیشتری دنبال كرد و حتی "اكبر هاشمی رفسنجانی" رییس جمهوری وقت ایران درمصاحبه‌ای با روزنامه"هندوستان تایمز" پیشنهاد كرد كه برای ایجاد یك نظم اساسی، محورایران، هند وچین شكل بگیرد. هاشمی رفسنجانی دراین مصاحبه گفته بود كه كشورهای آسیایی باید با یكدیگر همكاری كنند و در این راستا هند را محور مهمی خواند. رییس جمهوری وقت ایران براین موضوع در جریان دیدار "نارسیما هارائو" نخست وزیر وقت هند از تهران نیز تاكید كرده بود. در عرصه سیاسی، تماس‌های سطوح بالا دولتی میان دو كشور در سال ‪ ۱۹۹۰‬میلادی نسبت به دوره‌های قبل بی‌سابقه است و می‌توان گفت كه این تماس‌ها نه تنها قدم‌های موثری برای بهبود روابط سیاسی هند وایران بود بلكه انگیزه‌ای جهت توسعه همكاری‌های اقتصادی دو كشور شد. ایران و هند طی سال‌های ‪ ۱۹۹۲‬و ‪ ۱۹۹۳‬میلادی در مورد تاسیس شركت‌های مشترك بازرگانی، ساختمانی و اكتشاف نفت توافقنامه‌های متعدد امضا كردند. "ساتیش شارما"، وزیر نفت وقت هند در ماه ژوئیه سال ‪ ۱۹۹۳‬به ایران سفر كرد و در جریان آن یادداشت تفاهمی درباره مطالعه امكان احداث خط لوله گاز ایران به هند و تاسیس یك كارخانه كود شیمیایی در جزیره قشم به امضا رسید. خط لوله گاز ایران به هند در واقع از محورهای مهم روابط دو كشور را تشكیل می‌دهد و برخی از سیاستمداران و كارشناسان اقتصادی نیز ابراز عقیده كرده‌اند كه همكاری‌های اقتصادی "مركز ثقل" روابط ایران و هند است.اراده سیاسی در ایران و هند سطح روابط دو كشور را تاجایی كشاند كه در سال ‪ ۱۳۸۱‬دولت هند تصمیم گرفت از "سید محمد خاتمی" رییس جمهوری وقت ایران به‌عنوان میمان ویژه در روز جمهوری این كشور دعوت و از وی استقبال كند. این دیدار كه بابازتاب گسترده و حتی باابراز نارضایتی‌های محافل آمریكایی و اسراییلی روبه رو بود، هند و ایران را به تعیین نقشه مسیر راهبردی در روابط خود سوق داد. خط لوله گاز ایران به هند از طریق پاكستان در چنین سطحی از روابط نیز جایگاه خاص خود را حفظ كرد و سیاستمداران برجسته هندی نیز براین موضع تاكید كردند. چند ماه قبل از سفر خاتمی به هند، دیدار"آتل بیهاری واجپایی" نخست وزیر وقت این كشور از حزب "بی جی پی" به تهران در فروردین سال ‪ ۱۳۸۰‬و پیش قدم شدن وی برای گشایشی در طرح عقب مانده خط لوله گاز و ایجاد ترسیمی از نقشه مسیر راهبردی بین دو كشورنقطه عطفی در روابط تهران - دهلی‌نو محسوب می‌شود.

---