آیا توافق ایران و غرب برای ترکیه نامطلوب است

توافقنامه موقتی که بین ایران و شش قدرت جهانی برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته یی به امضا رسید نشانه پیروزی بزرگی برای دیپلماسی بین المللی است و برای همسایگان ایران و به ویژه ترکیه, نوید منافع بیشتری را به همراه دارد

توافقنامه موقتی که بین ایران و شش قدرت جهانی برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌یی به امضا رسید نشانه پیروزی بزرگی برای دیپلماسی بین‌المللی است و برای همسایگان ایران و به‌ویژه ترکیه، نوید منافع بیشتری را به همراه دارد. با اینکه ترکیه به خاطر حل مسالمت‌آمیز مناقشه هسته‌یی ایران -که حدود یک دهه از آن می‌گذرد- به منافع اقتصادی و سیاسی بسیاری دست می‌یابد، اما شاید این مساله، چالشی هم برای تمایل ترکیه برای تاثیرگذاری و تسلط هر چه بیشتر بر منطقه باشد.

ترکیه یکی از اصلی‌ترین طرف‌های ذی‌نفع در توافقی است که در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۳ در ژنو به امضا رسید و جزییات فنی آن هم در هفته‌های گذشته نهایی شد. ترکیه به‌شدت به ایده خاورمیانه بدون سلاح هسته‌یی تعهد دارد. سخنان رجب طیب اردوغان، نخست‌وزیر و احمد داود اوغلو، وزیر امور خارجه این کشور نشانگر تردید و عدم باور جدی ترکیه نسبت به ادعاهای کشورهای غربی در مورد کوشش ایران برای دستیابی به سلاح‌های هسته‌یی است. با این حال مقامات ترک هر گونه تلاش برای دستیابی به سلاح‌های هسته‌‌یی در منطقه را محکوم کرده و حتی به صورت شفاهی هم بارها اسراییل را به خاطر زرادخانه هسته‌یی محکوم کرده‌اند.

البته همان قدر که از بین بردن خطر سلاح‌های هسته‌یی برای ترکیه مهم است، اجرای این امر به شیوه صلح‌آمیز هم دارای اهمیت است. سهم ایران در تجارت با ترکیه به مراتب بیشتر از سهم تجارت عراق با ترکیه است و افزون بر این، ایران منبع مهمی از انرژی هم هست. مدت‌ها است که ترکیه می‌خواهد با افزایش صادرات به ایران، از فرصت‌های موجود برای تجارت با ایران استفاده کند، اما تحریم‌های فعلی علیه ایران سبب ناکام ماندن این تلاش‌ها شده است. بسیاری از شرکت‌های تولیدی ترکیه به خاطر تحریم‌های سختگیرانه‌یی که از سوی ایالات متحده و اتحادیه اروپا علیه ایران اعمال شده دچار ضرر‌های هنگفتی شده‌اند. منافع شرکت‌های ساختمانی، موسسات مالی و نیز تولیدکنندگان در قبال ایران همگی

به خاطر این تحریم‌ها به‌طور جدی صدمه دیده است. افزون بر این ترکیه مدت‌ها است که با تحریم‌های یک‌جانبه اروپا و ایالات متحده که فراتر از تحریم‌های سازمان ملل عمل می‌کنند اعلام مخالفت کرده است. ترکیه بر این باور بوده که این گونه تحریم‌ها روی شهروندان عادی تاثیر داشته و به شکلی ناعادلانه هزینه‌های مضاعفی را روی دوش همسایگان ایران می‌گذارد.

چشم‌انداز رفع تحریم‌ها همان‌طور که برای ایران خوشحال‌کننده است، برای ترکیه هم خبری خوش محسوب می‌شود. با وجود تحریم‌های بین‌المللی، حجم معاملات دوجانبه ترکیه و ‌ایران طی ۱۰سال گذشته حدود ۲۰ برابر شده و از ۲/۱ دلار در سال ۲۰۰۲ به ۲۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۲ رسیده است. همچنین مجموع تجارت با ایران و نیز صادرات ترکیه به ایران در ۸ ماهه نخست سال ۲۰۱۳ به ترتیب ۴۱ و ۶۳ در‌صد رشد داشته است. رهبران اقتصادی ترکیه بر این باورند که برداشته شدن تحریم‌های ایران موجب می‌شود این کشور به بازار در حال رشد برای کالاها و خدمات بانک‌های ترک بدل شود و همچنین ترکیه بتواند از انبوهی از فرصت‌های مطلوب سرمایه‌گذاری در این کشور استفاده کند. یکی از فعالان صنعتی ترکیه که با روابط اقتصادی این کشور با ایران آشنایی دارد

بر این باور است که پایان تحریم‌ها می‌تواند در میان‌مدت زمینه را برای صادرات کالا و خدمات ترکیه به ایران تا بیش از ۹۰ میلیارد دلار فراهم سازد.

افزون بر این، امکان واردات حجم بیشتری از انرژی از ایران موجب کاهش وابستگی شدید ترکیه به روسیه در زمینه واردات گاز می‌شود. با‌وجود اینکه رهبران ترکیه از توافقنامه ژنو به عنوان پیروزی دیپلماسی و زمینه‌سازی برای ثبات منطقه استقبال کردند اما شاید نتایج درازمدت توافق جهانی نسبت به برنامه هسته‌یی ایران چندان هم به مذاق ترکیه خوش نیاید. با وجود اینکه ترکیه و ایران همسایه و شریک تجاری هستند اما رقیب یکدیگر نیز هستند. سابقه این رقابت به پنج قرن قبل و دوره حکومت عثمانی در ترکیه و سلسله صفویه در ایران باز می‌گردد. امروز در حوزه جغرافیایی گسترده‌یی از لبنان و عراق گرفته تا سوریه و خلیج‌فارس، ترکیه و ایران از دو جبهه بعضا مخالف پشتیبانی می‌کنند. سیاست‌های منطقه‌یی این دو کشور در خاورمیانه نشانگر دو دیدگاه متضاد است. از یک سو ترکیه با اکثریت سنی‌مذهب و دولتی سکولار و دموکراتیک- لیبرال و نگاهی با محوریت بازار آزاد قرار دارد و در برابر آن هم حکومت مذهبی شیعه ایران که در آن نگاه سیاسی بر نگاه اقتصادی چیره است جای می‌گیرد. اگر ایران روابط خود با غرب و به ویژه ایالات متحده را ترمیم کند، ممکن است بلندپروازی‌های ترکیه برای ایفای نقش رهبری در منطقه با چالشی جدی روبه‌رو شود.

نخست آنکه یک توافق جامع و نهایی پس از توافق اولیه ژنو که اجازه غنی‌سازی اورانیوم تا ۵/۳ در‌صد را به ایران می‌دهد، موقعیت ایران را به عنوان یک کشور هسته‌یی تثبیت می‌کند. تردیدی نیست که با تایید حق ایران برای بهره‌گیری از چرخه کامل سوخت هسته‌یی، جامعه بین‌المللی ایران را در جمع کشورهای هسته‌یی مسوولیت‌پذیر نظیر آلمان، ژاپن، هلند و برزیل و نیز سایر کشورهای دارای قدرت هسته‌یی قرار می‌دهد. تمامی این کشورها برنامه‌های غیرنظامی هسته‌یی پیشرفته‌یی دارند و در عین حال جزو کشورهای پیشرو اقتصادی محسوب می‌شوند. همه این کشورها می‌توانستند به راحتی به سلاح هسته‌یی دست یابند. توافق همه‌جانبه با ایران می‌تواند چهره بین‌المللی ایران را به‌طور چشمگیری ترمیم کند. این روند را می‌توان کمرنگ شدن نقش ترکیه به عنوان عضو گروه G۲۰ و ناتو و نیز نامزد عضویت در اتحادیه اروپا و کشوری که هنوز برنامه هسته‌یی آن در مراحل اولیه قرار دارد، دانست. پذیرش جهانی برنامه هسته‌یی ایران نه تنها موجب شتاب‌گیری تاثیر ایران در منطقه می‌شود، بلکه کاهش و حذف نهایی تحریم‌های اقتصادی علیه ایران سبب آزادی «ببر ایرانی در قفس» خواهد شد. جمعیت تحصیلکرده ایران، انبوهی از مهاجران ایرانی در خارج از این کشور و نیز ثروت عظیم انرژی می‌تواند سبب رشد سریع و گسترده اقتصادی ایران مشابه رشد ترکیه در یک دهه اخیر شود. به خاطر باز بودن درهای صنعت ایران به ویژه بخش انرژی روی رقابت و سرمایه‌گذاری بین‌المللی می‌توانیم شاهد اوج‌گیری مجدد قدرت و تاثیر اقتصادی ایران باشیم. ایران بدون تحریم‌ها و نیز بدون مخالفت بین‌المللی فعلی که علیه برنامه‌های هسته‌یی موجود است، به راحتی می‌تواند ترکیه، عربستان سعودی، قطر و اسراییل را به چالش کشیده و قدرت منطقه‌یی را همانند سال‌های بین دهه ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۰ بازیابد. شاید هراسناک‌ترین چشم‌انداز آینده ترکیه -که البته تا حدی غیر‌ممکن شمرده می‌شود- وقتی است که ایران رابطه‌یی بسیار گسترده و گرم با غرب و به ویژه ایالات متحده در پیش گیرد. در اوایل دسامبر بود که باراک اوباما در میز‌گردی، احتمال دستیابی به یک توافق همه‌جانبه با ایران را کمتر از ۵۰ درصد دانست. با این حال برخی تحلیلگران نظیر ولی نصر، مشاور سابق اوباما در امور سیاست خارجی، نسبت به اینکه حل مناقشه هسته‌یی بتواند راه را برای حل‌وفصل جامع روابط با ایالات متحده و اروپا هموار سازد تردید دارند. بسیاری از کشورها به‌ویژه کشورهای اروپایی علاقه زیادی به بخش انرژی ایران دارند. بسیاری از این کشورها به خاطر تحریم واردات گسترده خود از ایران خسارت‌های مالی زیادی دیده‌اند. همچنین برخی کشورهای اروپایی و به ویژه آلمان تمایل زیادی به افزایش صادرات خود به ایران دارند. چند دهه پیش ایالات متحده و ایران روابط راهبردی بسیار نزدیکی با هم داشتند، به‌طوری که در آن روزگار ایران به عنوان یکی از ستون‌های سیاست خارجی امریکا در خاورمیانه محسوب می‌شد. احتمال بازگشت به روابط ایران با غرب که همچون دهه ۱۹۷۰ کاملا غیرمحتمل به نظر می‌رسد، اما این اتفاق می‌تواند به شکلی بسیار جدی ارزش ترکیه از نگاه ایالات متحده و اروپا را خدشه‌دار کند. ترکیه تا مدت‌ها نقش خود را دست‌کم گرفت، ولی مدتی است که سیاستمداران این کشور برای هم‌پیمانان غربی خود از رشد اقتصادی و قدرت دیپلماتیک ترکیه سخن می‌گویند و از آنها به خاطر سیاست‌هایشان در قبال کودتای نظامی در مصر، بحران سوریه و نیز درد و رنج فلسطینیان در نوار غزه به‌شدت انتقاد می‌کنند. از سوی دیگر رفتار خشن ترکیه با هم‌پیمانان خود از جمله محکوم کردن اتحادیه اروپا، نزدیکی به سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه گمرکی اوراسیا و نیز احتمال انعقاد قرارداد خرید موشک از چین سبب شده تا بسیاری در واشنگتن، بروکسل و حتی آنکارا، تعهد راستین ترکیه به رویکرد غرب‌گرایانه‌‌ش را زیر سوال ببرند. درگیری‌های داخلی به خاطر خودکامگی در حال رشد دولت ترکیه و نیز متهم شدن اعضای بلندپایه حزب حاکم به فساد مالی هم سبب وخامت اوضاع شده است. توافقنامه امضا شده در ژنو در آینده می‌تواند بازار عظیمی را در شرق به روی ترکیه باز کند و تنش‌ها بین این کشور و بزرگ‌ترین هم‌پیمان و بزرگ‌ترین همسایه‌ا‌ش را کاهش دهد. با این ‌حال این احتمال وجود دارد که چنین توافقی بتواند زمینه اوج‌گیری ایران به عنوان یک قدرت برتر منطقه‌‌یی و عامل تاثیرگذار جهانی را فراهم ساخته و به این ترتیب موقعیت راهبردی فعلی ترکیه را به چالش بکشد. در این صورت رهبران ترکیه نباید فرض کنند که در میدان رقابت منطقه‌یی تنها هستند و باید همانند اروپا و امریکا، دوستان بالقوه خود در منطقه را هم مدنظر قرار دهند.

کمال کریشچی

مدیر پروژه ترکیه در موسسه بروکینگز امریکا و عضو ارشد انجمن صنعتگران و بازرگانان ترکیه

مترجم: صالح سپهری‌فر