نگاهی به تزئین محراب

هنرمندان ایرانی محراب را عرصهٔ هنرنمائی خود قرار داده تا قبله نمازگزاران خالی از لطایف هنری نماند و عابد را در خلوص و صفای عبادتش یاری دهد

آغاز تزئین محراب درایران درایران قرن سوم هجری، معرفی محراب‌های معروف ازاین زمان به بعدو توضیحاتی دربارهٔ تزئین آنها:‌ محراب مسجد جامع شیراز (۳۸۱ ه.ق)، محراب مسجد نائین،‌ محراب مسجد نیریز (قرن چهارم ه.ق) ـ محرابهای گچ‌بری شده از عهد سلجوقیان: محراب مدرسهٔ‌ خارجرود (حدود ۴۶۰ ه.ق) محراب مسجد ملك كرمان (۴۷۷ ه.ق)،‌ محراب امامزاده كرار (۱۱۳۳ میلادی)... ـ معرفی بعضی از محرابهای عهد مغول:‌ محراب مسجد جامع رضائیه، محراب مسجد ورامین،‌ ... ـ آثاری از تزئینات محراب ازعهد صفویه: محراب مسجد جامع ساوه ... ـ معرفی بعضی از محرابهایی كه با كاشی ساده و معرق و كاشی هفت رنگ یا كاشی موزائیك تزئین شده‌اند.

● نگاهی به تزیین محراب

محراب در مسجد مكانی است برای پیشوای مذهبی هنگامی كه نماز به صورت جماعت می‌گزارد. معمولاً در ضلع جنوبی دیوار مسجد رو به قبله نمازگزاران بنا می‌شود، گاهی از سطح صحن مسجد گودتر و گاهی در قسمتی از دیوار فرو رفته است. همان گونه كه با آراستن گنبدها و مناره‌ها و پوشش دیوار داخلی و خارجی مساجد در ایران پرداخته‌اند و كوشش می‌كردند كه كمال ذوق و هنر را بر آنها بكاربرند، هنرمندان ایرانی محراب را عرصهٔ هنرنمائی خود قرار داده تا قبله نمازگزاران خالی از لطایف هنری نماند و عابد را در خلوص و صفای عبادتش یاری دهد. به موازات تحولاتی كه در هنر تزئینی ایران ، بعد از اسلام رخ داد محراب‌ها هم از گوناگونی كم نظیری برخوردار شدند، چنانكه كمال هنر گچ بری و كاشی كاری در آراستن محرابها نمایان شده است.

▪ گچ بری

آثار موجود كهن در ایران نشان می دهد كه هنرمندان ما از قرن سوم هجری به تزئین محراب توجه كرده اند و یك نمونه از آن، مسجد عتیق یا مسجد شیراز است كه در سال ۲۸۱ هجری به دستور عمروبن لیث بنا شده و در اثر زلزله و علتهای دیگر چندین بار ویران و تجدید ساختمان گردیده است، و این موضوع تعیین و تشخیص شكل اصلی بنا را كمی دشوار می كند ولی از آثار مختصری كه در قسمت جنوبی آن بجای مانده میتوان نكته‌هایی از نخستین بنا پیدا كرد. گچ بری عمیقی در قسمت زیر طاق محراب این مسجد به چشم می خورد كه با طرح ساده گل، آراسته است، و از نظر آنكه پیرایه زیادی در آن نقشها مشاهده نمی‌شود زیبایی خاص یافته. محراب مسجد جامع نائین را هم با گچ بری تزئین كرده اند و در نقش آن از كثیر الضلاعهای هشت ضلعی و اشكال هندسی ساده و گلهای مختلف استفاده شده است ریزه كاری زیاد در گچ بری آن وجود ندارد ولی نقشها از زیبایی بی بهره نیستند، و چون این گچ بری عمیق كنده شده و از ظرافت عاری است چنین تصور می شود كه محراب به دوره‌هایی كه هنر گچ بری اولین قدمهای خود را بر میداشت متعلق باشد. درست است كه محراب مسجد جامع نایین و شیراز از بعضی جهات شباهت زیادی با هم دارند، ولی به نظر می‌رسد كه مسجد شیراز قدیمی تر از مسجد نایین باشد.

در نیریز دویست كیلومتری مشرق شیراز مسجدی است كه شاید اواسط قرن چهارم هجری ساخته شده باشد، و محرابی دارد كه بعداً اضافه شده و از نظر سادگی در طرح و زیبایی نقش حایز اهمیت است.

زیباترین و پیچیده‌ترین گچ‌بریها درزمان سلجوقیان انجام گرفته است. در این عصر با كتیبه‌هایی كه نقشهای مفصل و پركار داشتند اطراف محراب می‌پوشاندند. قسمت و اطراف طاق نوك تیز طاقچه‌ای را، حاشیه احاطه كرده بود و معمولاً در نقش بالا حاشیه زیاد تری با نقشهای درشتتر گچ‌بری می‌كردند. اطراف طاق مركزی حاشیه مستطیلی منقوش می شد و طرح‌ها عبارت بودند از نقوش اسلیمی، نقش مو و تاك و برگهائی كه سوراخ شده و شكل لانه زنبور به خود گرفته بودند.

از محرابهای كهن دورهٔ سلجوقی، محراب مدرسهُ خارجرد باید نام ببریم در حدود ۴۶۰ هجری (۱۰۶۸ میلادی) ساخته شده و محراب مسجد ملك كرمان در ۴۷۷ هجری (۹۶ـ۱۰۸۴ ) و محراب مشهور امامزاده كرار (۱۱۳۳ میلادی)

كتیبه این محراب به خط نسخ نوشته شده و نخستین نمونه خط نسخ است كه در تزیئنات محراب دیده می شود زیرا قبلاً خط كوفی را تقریباً استثناء بكار می‌برده‌اند.

زواره نزدیك اردستان كه در۵۳۰ هجری (۱۱۳۵ میلادی) بنا شده است. در مسجد جامع اردستان ۵۵۵ هجری (۱۱۶۰ میلادی) سه محراب وجود دارد كه از لحاظ زیبایی در تزیین یكی از دیگری بهتر است. در اینجا چند نوع نقش تزیینی اسلیمی با یكدیگر تركیب شده‌اند و .یكی بروی دیگری قرار گرفته و زمینه از اسلیمی برجسته پوشیده شده است .

محراب گنبد علویان همدان را كه بعضی متعلق به دوره‌های بعد می‌دانند پروفسور پوپ و پروفسور مینورسكی معتقدند كه در زمان سلجوقیان بنا شده است. پروفسور پوپ می‌گوید «از نظر استادی و مهارت در اجرای طرحها، و زیبایی در جزییات نقش ، این گچ‌بری از شاهكارهای نوع خود محسوب میشود» می‌توان گفت كه نقش گچ‌بری این مقبره با عالیترین نقشه قالی برابری می‌كند. حاشیه مزین خط كوفی دور طاقی كه محراب در آن قرار دارد نیز خالی از لطف و ظرافت نیست. نظیر این كتیبهٔ عالی در بیشتر مساجد اسلامی دیده شده كه محض نمونه حاشیه كوفی مدرسهٔ حیدریه قزوین را باید اشاره كرد كه از شاهكارهای گچ بری كتیبه كوفی می‌باشد.

از زمان سلجوقیان در دماوند مسجدی بجا ی مانده كه شاید تاریخ آن در حدود ۵۰۰ هجری باشد و محراب گچ‌بری این مسجد بسیار قابل توجه و جالب نظر است.

در عهد مغول هم دست بكار تزیین محراب از گچ بری زده‌اند و محراب مسجد جامع رضائیه از بهترین آثار این دوره محسوب است. این محراب بزرگ در زمان سلطنت اباقا در تاریخ ۶۷۶ هجری (۱۲۷۷میلادی) ساخته شده، بلندی آن ۷ متر و ۸۲ سانتیمتر و عرض ۵ مترو ۴۸ سانتیمتر است. گچ‌بری بسیار زیبای آن شبیه به پارچه توری است، چند كتیبه جالب توجه در میان طرحهای گچی كنده شده است، بین ستونهای طرفین محراب این جمله نوشته شده«عمل عبدالمؤمن بن شرف شاه النقاش التبریزی فی شهر ربیع الآخرسنه ست و سبعین و ست مأه‌» كه ترجمه آن این است: كار عبدالمومن پسر شرف شاه نقاش تبریزی مورخ ربیع الآخر سنه ۶۷۶ هجری (۱۲۷۷ میلادی ).

دو محراب با تزئین گچ‌بری در بسطام باقیمانده كه قابل ملاحظه است یكی از آنها محراب مرقد بایزید است كه سطح داخلی آن نقش هندسی دارد دو كتیبه به خط نسخ بالای آن است و دور محراب كتیبه های خط كوفی سطح بزرگی را پوشانده است.

در مسجد جامع مرند محرابی دیگر با تزیین گچ بری موجود است كه از نظر ساختمان در صف محرابهای خوب قرار نمی‌گیرد و كتیبه‌ای روی آن است كه آن را به زمان سلطنت ابوسعید نسبت می‌دهد«جدد من فواضل الفام السلطان الاعظم مالك الرقاب الامم ابوسعید بهادر خان خلد الله ملكه فی سنه احدی و ثلاثین و سبعمائه»تاریخ ۷۳۱ هجری (۱۳۳۰ ـ ۱۳۳۱ میلادی) و بین دو ستونی كه طاق آن را نگاه می‌دارد نوشته شده . همل الفقیر العبد الفقیر نظام بند گیر التبریزی

مسجد ورامین هم در تاریخ ۷۲۲ ـ ۷۲۶ هجری یعنی در زمان سلطنت ابوسعید پسر الجاتیو بنا شده است. در فضای زیر گنبد این مسجد محرابی است كه گچ بری تزیینی‌اش فضای بسیار زیادی را اشغال كرده است، این محراب در زمان شاه رخ هنگام تعمیر مسجد ساخته شده و كاملاً تمام نشده است.

آثاری از تزیینات گچ‌بری مربوط به عهد صفوی باقی مانده است كه در جای خود مورد مطالعه می‌تواند باشد‌؛ یكی از آنها كه به زمان شاه اسمعیل صفوی نسبت داده می‌شود مسجد جامع ساوه است. در محوطه زیر گنبد محراب، گچ بری قشنگی است كه با رنگهای مختلف نقاشی شده. این گچ‌بری را ابتدا با ماده‌ای سفید رنگ پوشانده‌اند تا زمینه را برای نقاشی مناسب كنند.

محراب دیگر در مسجد میدان ساوه است كه گچ‌بری شده است. محراب مسجد میدان ساوه به ظرافت و بزرگی محراب مسجد جامع نیست ولی چهار قسم كتیبه كوفی و نسخ روی آن تزیین و نقش كرده‌اند كه محض همین كتیبه‌ها محراب معروفی شده است.

▪ كاشی كاری

هنگامیكه در كاشان طریقه حرارت دادن به قطعات بزرگ سفال را آموختند محرابها را با سفال لعابی پوشاندند. از مشهورترین محرابهای كاشی كاری سه محراب در مرقد حضرت امام رضا در مشهد می‌باشد كه عمل محمد بن ابی‌طاهر است ۶۱۲ هجری (۱۶ـ۱۲۱۵ میلادی). این شخص از خانواده های كاشانی بود كه راز سفال سازی در آن خانواده از پدر به پسر به ارث می‌رسید.

محرابی در حرم حضرت رضا است كه امضای ابوزید و تاریخ سال ۶۱۲ هجری دارد، این محراب با قدرت معماری طراحی شده، طاقهای هلالی تودرتو، ظاهر در هم پیچیده ای به آن داده، در خانه‌های محیط بر یكدیگر كتیبه‌هایی بر جسته به رنگ كبود روشن دارد كه در زمینه جالبی از برگهای مو، طلایی و سفید قرار گرفته و ستونها و هلالهایی به رنگ آبی فیروزه ای پیرامون این كتیبه‌ها را پوشانده‌اند این محراب روی هم رفته و درخشندگی و جلوه زرینی دارد كه در نگاه اول همه نقوش و خطوط را تحت الشعاع قرار می‌دهد.

از شاهكارهای سفال سازی كاشان محراب مسجد میدان این شهر است كه فعلاً در مجموعه اسلامی موزه برلین حفظ می‌شود. از نوشته روی محراب چنین بر می‌آید كه سازنده آن «حسن بن عرب شاه» است و در تاریخ ۶۲۳ هجری (۱۲۲۶ میلادی) زیور یافته است، گرچه از شهر كاشان نامی در آن نیست ولی تردیدی نیست كه در آنجا ساخته شده است.

محراب امامزاده یحیی در ورامین چهل و یكسال بعد توسط «علی بن ابن طاهر» بنا شده شبیه محراب مسجد میدان كاشان است. علی بن محمد بن ابی طاهر سازندهٔ محراب قم نیز بوده كه تاریخ ۶۶۳ هجری (۱۲۶۴ میلادی) دارد، این محراب اكنون در موزهٔ برلین و صنعت كاشی كاری ایران را در اوج كمال خود نشان می‌دهد. طرح و نقش تزیینی آن عبارتست از انواع مختلف اشكال نباتی اسلیمی بعضی به تناسب بزرگ و برخی به تناسب كوچك، كه زمینهٔ كتیبه‌ها را تشكیل می دهد و كتیبه‌ها به رنگ آبی برجسته نقاشی شده است.

هنرمندان ایرانی كاشان از تركیب نوشته و اشكال تزیینی به رنگ آبی و فیروزه ای كه گاهی صاف و گاهی برجسته نقاشی می‌شد طرح تزیینی جدیدی برای كاشی بوجود آوردند كه در تمام قرن هفتم و هشتم هجری (۱۳و۱۴ میلادی) آن را در قسمت مركزی محرابها بكار می‌زدند كه نمونه‌هایی موجود است و بعضی از قطعات آنها در موزهٔ «مترو پولتین» نیویورك حفظ می‌شود.

در تزیین پوششی ابنیه و عمارات و مساجد و مقابر كاشی‌های جلا دار نیز بطور قابل ملاحظه‌ای بكار می‌رفتند، این كاشی‌ها ستاره شكل، صلیب شكل و یا مستطیل شكل بودند كه در آراستن محراب و تزیین حاشیه نقش بزرگی را بازی می‌كردند. امامزاده یحیی در ورامین كاشی‌های بشكل ستاره و صلیب دارد و تاریخ آنها ۶۶۱ (۱۲۶۲ میلادی ) و یا ۶۶۲ هجری است.

اما تزیین با كاشی معرق در اصفهان به حد اعلا پیشرفت و ترقی كرده بود و یكی از نمونه‌های آن مقبره بابا قاسم است كه در سال ۲ـ۷۴۱ هجری توسط هنرمندی به نام «ابو الحسن طالوت دامغانی» بنا شده و محرابش كاملاً از سفال موزائیك پوشیده شده و طرح تزیینی آن اشكال و نقشهای نباتی است به رنگ سفید و آبی تیره و آبی روشن.

نزدیك مقبره بابا قاسم مدرسه امامی واقع شده كه تاریخ ۷۵۵ هجری (۱۳۳۴ میلادی) دارد و محراب كم نظیر این مدرسه اكنون در موزهٔ «مترو پولیتن» نیویورك نگاهداری می‌شود.

تزیین محراب مدرسه كه نماینده صنعت سفال موزائیك در دورهٔ مغول می‌باشد عبارت از كتیبه‌ای در حاشیه حاوی آیات قرآن بخط كوفی كه حروف بلند و مدور با اشكال نباتی و هندسی دارد. اشكال هندسی، در قسمت مركزی و قسمت فوقانی بالای طاق محراب را پوشانیده‌اند. رنگ‌های كه در كاشی‌های معرق بكار رفته عبارتند از سفید، آبی ، آبی فیروزه ای، پرتقالی و سبز.

زمینهٔ طرح بطور كلی آبی است و طرح و اشكال جالب روی محراب كه سبك و خصایص مغولی دارد بطرز خاصی بر زمینه جلوه میكند. از خصوصیات دیگر شیوه عهد مغول ترسیم اشكال نباتی و گل نیلوفر آبی به طرز طبیعی است.

از نمونه‌های دیگر كاشی موزائیك مسجد جامع اصفهان و مسجد یزد است كه از محراب‌های شگفت انگیز و عالی محسوب می‌شوند و در سال ۷۷۷ هجری(۱۳۷۵ میلادی) ساخته شده است نقشهای تزیینی چندین مسجد و مدرسه در اصفهان با كاشی معرق، از انواع بسیار ارزنده‌ای هستند كه بدورهٔ صفوی متعلق‌اند و هنر شكفته‌ای كه بر دیوار‌ها و محرابها و گنبدها و مناره‌ها شان جلوه می‌كند افتخاری است كه هنرمندان ایرانی نصیب ما كرده‌اند. مسجد شاه اصفهان، مسجد شیخ لطف الله، مدرسه چهار باغ از نمونه های بزرگ و مشخصی این هنرند. مساجدی كه نام برده شد صد سال بعد از مسجد ساوه ساخته شدند و هر دو در میدان نقش جهان قرار دارند.

در سمت جنوب میدان نقش جهان سر در بزرگ مسجد شاه دیده می شود كه از هر طرف مناره ای بزرگ دارد از فضای بزرگ زیر طاق بلند نوك تیز كاشی كاری، واردین بطرف راست متمایل می‌گردند و داخل در صحن مسجد می‌شوند. این صحن كاملاً در قسمت جنوب میدان قرار نگرفته بلكه در گوشه‌ای از آن واقع می‌شود تا اینكه محراب مسجد بطرف قبله قرار گیرد. نقش كاشی موزائیك یا كاشی هفت رنگ محرابهای این مساجد كم نظیرند.

بر سطح داخلی محراب یكی از این مساجد درخت زندگی را نقش كرده‌اند كه بسیار دلفریب است. كتیبه‌ها با خطوط نسخ بلند نوشته شده اند كه جلوه خاصی به دیوارها داده‌اند.