بالاخره انبار باروت منفجر شد

تحلیلی بر مجموعه های کمدی آیتمی در سیمای بعد از انقلاب ایران

کمدی های بصری در کشور ما، قبل از اینکه وارد روند سریالی خود شود، پروسه آیتمی جدی و قابل قبولی را پشت سر گذارده است. اگر بخواهیم در سالهای پس از انقلاب اسلامی، مجموعه های کمدی آیتمی سیما را در سه بخش کمدی های پیشرو، کمدی های میانه و دوران بازگشت خلاصه کنیم، در می یابیم که در هر بخش، جنس کمدی های ما، با وجود زیاده کاری ها، دوست داشتنی و باورپذیر است. در حالی که روند کمدی های سریالی در برهه ای خاص، به شدت مورد توجه کمدین های ما قرارگرفته بود؛ روندی که از اوائل دهه هشتاد به طور جدی آغاز گردید و تا به امروز نیز با شدت و حدت دنبال می شود.

اکنون تحلیلی خواهیم داشت بر مجموعه های کمدی سال۱۳۷۲ تا به امروز، تا ببینیم که روند شکل گیری کمدی آیتمی در این سالیان، با چه نوساناتی مواجه بوده است.

الف) دوران کمدی های پیشرو

در سالهای اولیه انقلاب، کمدی در مباحث تلویزیونی ما، به شکلی جدی و فراگیر وجود نداشت. بنابراین جنس بسیاری از تولیدات صدا و سیما را مجموعه هایی با رویکرد خبری تشکیل می داد. اما این روند در سالهای سازندگی، جای خود را به فضایی متمایل به ساخته هایی کمیک داد. سال ۱۳۷۲ برای ما، سال شروع یک کمدی جدید بود. گروهی جوان که همگی فارغ التحصیل دانشکده هنرهای زیبا بودند، وارد گود شده و اولین استارت سینمای کمدی را با مجموعه آیتمی رقم زدند. این گروه با ساخت "نوروز ۷۲" تحول شگرفی در زمینه نگاه مخاطب به برنامه های سیما بوجود آوردند و سبب شدند تا برای نخستین بار، کمدی هم در ردیف برنامه های تولیدی مورد توجه مسئولان سیما قرار گیرد.

این تیم قدرتمند که افرادی نظیر مهران مدیری، حمید لولایی، رضا عطاران، رضا شفیعی جم، سعید آقاخانی، نصرالله رادش، ارژنگ امیرفضلی و ... آنرا تشکیل می دادند، خیلی زود مورد توجه مردم قرار گرفته و از اینرو با ساخت مجموعه هایی چون "پرواز ۵۷" (۱۳۷۲)، "ساعت خوش" (۱۳۷۳) و "سال خوش" (۱۳۷۴) اولین قدم های کمدی آیتمی را به صورت کاملا حرفه ای و دوست داشتنی برداشتند.

بعد از سال ۷۶ بود که این گروه تا حدودی از یکدیگر جدا شدند اما این نمی توانست به معنای پایان کار برای این گروه حرفه ای باشد. مردم که تا این سال، با این نوع از کمدی سازگاری پیدا کرده بودند، نمی توانستند کمدی را پس بزنند. حتی شدت استقبال از آثار کمدی به قدری بود که میزان استقبال از فیلم های کمدی سینما را نیز بالا برد و این یعنی پیدایش یک "نیاز" برای ذائقه مردمی که از کار خوب استقبال به عمل می آوردند.

کارهای تا قبل از سال ۷۷، ازآن لحاظ در رگال مجموعه های پیشرو قرار می گیرد که بعنوان شروع کنندگان این جریان، توانسته بودند فتح باب نوینی را در تعریف کمدی آیتمی داشته باشند و به آشنایی مخاطب با این گونه از کمدی بی انجامند. اما آخرین ساخته دوران پیشرو کمدی های آیتمی سیما را به مانند سالهای قبل از ۷۷،مهران مدیری کلید زد. او توانست با گردآوری گروهی جدید، یک کمدی روتین را برای چند ماه در کنداکتور پخش سیما قرار دهد. زوج مریم و رامین در این مجموعه، برای نخستین بار به شکلی جدی بحث "تکیه کلام ها" را در میان مردم رواج دادند و بدین ترتیب یکی از پربیننده ترین مجموعه های کمدی عمر تلویزیون به دست مهران مدیری تولید و پخش شد.

نگاه ظریف در تحلیل موضوعی آیتم ها، سلیس و بی پرده بودن نوشته ها، گرمی بازی بازیگران سبب شده بود تا در این برهه شش ساله، به اندازه تمام طول عمر تلویزیون در ایران، کار کمدی آیتمی ساخته شود اما آیا این معضل ریشه ای حقیقت داشت و می توانست سبب پایان حیات این گونه از کمدی شود؟

ب) دوران کمدی میانه

از سال ۷۸ بود که کم کم زمزمه هایی مبنی بر ساخت کمدی های سریالی قوت گرفت. مهران غفوریان خیلی زود استارت این گونه از کمدی را زد و توانست نظر بسیاری از مردم و حتی مسئولان را به این نوع از کمدی جلب نماید. استقبال خوبی که مردم از کمدی های سریالی به عمل آوردند سبب کمرنگ شدن مجموعه های آیتمی شد؛ مجموعه هایی که علیرغم حضور چهره های شاخص در آنها، نتوانست به مثابه سالیان قبل با استقبال قابل توجهی همراه باشد. مجموعه هایی چون "حرف تو حرف" (۱۳۷۷)، "ببخشید شما" (۱۳۷۸)، "قطار ابدی" (۱۳۷۹)، "طنز ۸۰" (۱۳۸۰)، "سیب خنده" (۱۳۸۲)، "شبکه سه و نیم" (۱۳۸۴) نمونه های بارز کمدی های آیتمی ای هستند که در عین اینکه نسل جدیدی از کمدین ها را به مردم معرفی می کردند و از سوژه جالب و جسارت بیان بیشتری برخوردار بودند اما هرگز نتوانستند خاطرات خوش قبل از سال ۷۸ را برای مردم تکرار کنند.

روند ساخت کمدی های آیتمی در میانه دهه هشتاد خیلی کمرنگ شد و تا ابتدای دهه نود حرکت خاموشی را در سراشیبی محظی طی کرد. در این سالها بود که بزرگان عرصه کمدی به ساخت کمدی های سریالی رو آوردند و به جد، کمدی های روتین هر شبه ای را به خورد مردمی دادند که با این گونه جدید انس گرفته بودند.

بزرگان کمدی با اذعان اینکه عمر کمدی های آیتمی در ایران به پایان رسیده است،از ساخت کمدی های سریالی ابایی نداشتند و ریسک ساخت آیتم را متحمل نمی شدند.این مرحله گذار در عمر مجموعه های آیتمی سیما، علیرغم دوره ای طولانی، دوامی نداشت و همه چیز به یکباره برگشت. مهران مدیری، بی مقدمه و ناگهانی این بار با "بمب خنده" ورق را برگرداند.

ج) دوره بازگشت

"بمب خنده" چند آیتم کوتاه از مهران مدیری ای بود که خود مستغرق در کمدی سریالی شده بود. میزان استقبالی که مردم از این نوع کمدی به عمل آورده بودند،بی اغراق، با "شب های برره" مقایسه می شد. دوره دورازده ساله خفقان در کمدی آیتمی همچون انبار باروتی عمل کرده بود که یا منفجر نمی شد و یا اگر می شد تمام چیزها را تحت الشعاع خود قرار می داد. همین اتفاق هم افتاد و این کمدی های کوتاه و چند دقیقه ای دست به دست چرخید و حتی کمدی پرطرفدار و البته پرطمطراق آن روزها (قهوه تلخ) را تحت تاثیر خود قرار داد. حال همه چیز برای بازگشت آن دوران طلایی فراهم بود. به فاصله چند ماه و در نوروز ۹۰، تلویزیون مجموعه ای تحت عنوان "خنده بازار" را به روی آنتن برد که علیرغم اینکه از فقدان داستان در روایتهایش رنج می برد اما به شدت مورد استقبال و قبول مردم قرار گرفت و این خود گواه این حقیقت بود که ذائقه مردم بار دیگر به سمت کمدی های آیتمی بازگشته است.

شاید آن اتفاقی که در ابتدا برای کمدی آیتمی رخ داده بود، این بار گریبان کمدی سریالی را گرفت و شاید موجبات رنجش مخاطب را فراهم آورده بود که نیاز به گونه ای جدید از کمدی را احساس می کردند. ضمن اینکه در دهه نود ما با نسل دیگری از جوانانی مواجه هستیم که نتوانسته بودند لذت کمدی آیتمی دهه هفتاد را بچشند. میزان استقبال ها به حدی بود که با وجود انتقادات فراوان نسبت به نوع کمدی "خنده بازار"، مسئولان شبکه پشت آن ایستادند و برای یک ماه به صورت روتین آن را به روی آنتن بردند و حال نیز قرار است این مجموعه در پائیز به صورت هفتگی پخش شود.

چهره های کمدی دیروز، به استادانی مبدل گشته اند که حال هم تجربه ساخت و بازی در کمدی های آیتمی را دارند و هم در کمدی های سریالی ایفای نقش کرده اند، هم در جعبه جادویی مشغول به فعالیت بوده اند و هم در سینما تجربیات خوب و بد بسیاری را پشت سر گذاشته اند. مردم هم امتحان خود را در هر یک از این دو گونه کمدی پس داده اند. با وجود تمام اهداف متعالی ای که در کمدی سریالی وجود دارد، لذت غیر قابل انکاری در کمدی های آیتمی وجود دارد که گمان برده می شود که به شرط تحلیل و تعریف دقیق از این نوع خاص از کمدی، در هر شرایطی می تواند مورد توجه مخاطبین عام و خاص قرار گیرد.

مجتبی اردشیری