چهارشنبه, ۲۶ دی, ۱۴۰۳ / 15 January, 2025
مجله ویستا

ماه مبارک رمضان در صحیفه سجادیه


ماه مبارک رمضان در صحیفه سجادیه

بررسی ارزش ها, بایدها و نبایدهای ماه رمضان

دراین مقاله سعی شده است با نگاهی به صحیفه سجادیه به عنوان یکی از معروفترین و در عین حال مهجور ترین متون ناب شیعی از زاویه ای تقریبا جدید و کاربردی نظر شود.

در تفسیر مطالب صحیفه سجادیه، همت بر تفسیر صحیفه به صحیفه بود زیرا به نظر می رسد متن صحیفه به میزان کافی شفاف باشد که در تبیین معارف آن نیاز چندانی به خارج از آن اثر نباشد و فقط در مقام تایید به کتب بیرون استناد شده است. دراین نوشته ماه مبارک رمضان از منظر زمان این ماه در دو دعای ۴۴ و ۴۵ مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. اینک با هم مطالب را از نظر می گذرانیم.

● صحیفه سجادیه و ارزش های معرفتی

صحیفه کامله سجادیه در کنار قرآن حکیم، نهج البلاغه علوی و بعضی از ادعیه بلند مفاتیح الجنان منابع اصیل حوزه نقلی جهان تشیع را تشکیل می دهند.

یکی از ویژگی های صحیفه سجادیه، استفاده از زبان دعا در بیان، تبیین، توضیح و تعلیل و حتی دفاع از معارف الهی و دفع شبهات از این ساحت است.

استفاده از زبان دعا در زمان امام سجاد(ع) را ازدو منظر می توان نگاه کرد:

ابتدا از منظر شرایط حکومتی خاص دوران امام سجاد(ع) که کبوتر سپید بال آزادی در قفس نفس پرستی حاکمان بنی امیه به دام کشیده شده بود و سینه های مردان رازدان و متأله، لگدکوب آمال آن جماعت دیو منش گشته بود و تقیه را براین خاندان پاک و مطهر تحمیل کرده بودند و چاره ای برای توضیح، تعلیل و دفاع از حکم آسمانی جز در قالب دعا و رازگویی با پروردگار یگانه باقی نگذاشته بودند؛ و سپس از این نظرگاه که استفاده از این زبان، به دلیل آهنگ خاص سخن، از نفوذ فوق العاده ای برخوردار است و گاهی بلندترین معارف، در کالبد نجوا و سخنگویی با خدای سبحان با زبانی ساده و روان و به راحتی منتقل می شود و شیرین ترین آموزه های توحیدی، با شیرین ترین آواها ماندگار می گردد.

یکی از خصوصیات کتب اصلی شیعه، سعی در بالابردن و تعالی بخشی به سطح تفکر مخاطبان خویش است. بالا بردن سطح بینش و عمق بخشی به نگاه، بصیرت و تفکر از برنامه های اصلی پیامبران و اولیاء الهی محسوب می شود که در صحیفه سجادیه به بارزترین نحو خود بروز نموده است؛ به طوری که کسانی که در مدتی معین با این اثر انس می گیرند مشاهده خواهند نمود که دیگر مانند گذشته به انسان، جهان، خدا و پدیده های گوناگون جهان خلقت همانندماه، خورشید و سیارات و... نمی نگرند.

● صحیفه سجادیه از منظر امام خمینی(س)

بی شک وارد شدن در مباحث صحیفه سجادیه قوی ترین سد در برابر جنگ های نرم و ستیزهای فکری و فرهنگی دشمن خواهد بود؛ چه اینکه رهبر فرزانه انقلاب در ۱۴خرداد ۱۳۸۹ در حرم امام راحل، به هنگام بحث از شرایط سنگین فتنه سال ۱۳۸۸ پس از انتخابات، با استناد به این جملات نورانی از صحیفه سجادیه در دعای ۴۴ که مربوط به دعای ماه مبارک رمضان است و دشمن شناسی و مرزکشی با خودی و غیرخودی را تبیین می کند: «و وفقنا فیه... ان نسالم من عادانا حاشی من عودی فیک و لک، فانه العدو الذی لانوالیه، والحزب الذی لا نصافیه» (بند ۱۰)؛ جوانان را به خواندن و تامل در صحیفه سجادیه دعوت نمودند و فرمودند که بسیاری از معارف که در دیگر منابع روایی وجود ندارد دراین اثر وجود دارد.

امام راحل نیز به عنوان بنیانگذار قوی ترین انقلاب مردمی جهان از سویی، و غنی ترین انقلاب معرفتی دنیا از دیگر سو همواره صحیفه سجادیه را مطمح نظر خویش قرار می دادند.

● بیان امام خمینی در آداب الصلوه درباره صحیفه

وی به هنگام بحث در درجات اخلاص در آداب الصلوه قبل از استناد به صحیفه می نویسد: «... در کلمات ائمه اطهار علیهم السلام خصوصا «صحیفه سجادیه» همان صحیفه نورانیه الهیه که از سماء عرفان عارف بالله و عقل نورانی سیدساجدین، برای خلاص بندگان خدا از سجن طبیعت و فهماندن ادب عبودیت و قیام در خدمت ربوبیت نازل شده، این لطیفه الهیه بسیار مذکور است که....» (آداب الصلوه، ۱۷۴)

● بیان امام خمینی در شرح حدیث جنود عقل و جهل درباره صحیفه

امام در شرح حدیث جنود عقل و جهل به ویژگی قرآن حکیم در دوری از آداب کتاب نویسی نظیر باب بندی، فصل بندی، مقدمه و خاتمه داشتن اشاره می کند و آن را از قدرت کامله منشی آن می داند که محتاج به این وسایل و وسایط در القاء غرض خود نبوده است. سپس همین ویژگی- روند خاص کتاب نویسی رایج را نداشتن- را برای صحیفه سجادیه هم اثبات می کند و آن را از امتیازات این اثر بر می شمارد: «هر کس مراجعه به احادیث شریفه اهل بیت عصمت و طهارت(ع) کند؛ خصوصا کتاب اصول کافی شریف و توحید شیخ صدوق و همین طور کتاب نهج البلاغه و ادعیه ماثوره از آن بزرگواران خصوصا «صحیفه سجادیه» از روی تدبر و تفکر، خواهد دانست که مشحون از علوم الهیه و معارف ربانیه و اسماء و صفات و شئون حضرت حق جل و علا هستند؛ بی حجاب اصطلاحات و قیود مفهومات، که هر یک حجاب روی جانان است». (شرح حدیث جنود عقل و جهل، ۶۴)

● بیان امام خمینی در تقریرات فلسفه درباره صحیفه

در موردی دیگر، در تقریرات فلسفه به این قسمت از شرح منظومه «کان الله و لم یکن معه شیء» که می رسد؛ با اشاره به دعایی از صحیفه که «دعاوه بعد الفراغ من صلاه اللیل» می باشد: «و ضلت فیک الصفات و تفسخت دونک النعوت و حارت فی کبریائک لطایف الاوهام» اشاره می کند که معارف منظومه، فراتر از حرفهای یونانیون بود و این معارف را از کتبی نظیر صحیفه اخذ کرده است: «... باز گمان نشود که حاجی و یا حکمای اسلامی این حرفها را از خود درآورده باشند، بلکه این حرفها در ادعیه بیشتر از منظومه است و «صحیفه سجادیه» و نهج البلاغه و قرآن، منبع و سرچشمه و مادر این حرف هاست بیایید منظومه را با این ادعیه مقایسه نموده ببینیم در کدام یک مطالب و معارف حقه بیشتر است؛ منظومه در یک رشته واشاره به یک غرض است ولی ادعیه در رشته های مختلف و دارای اغراض متعدده است». (تقریرات فلسفه، ج۱،ص۸۸).

● بیان امام خمینی در اهداء نامه صحیفه سجادیه

بالاترین، بلندترین و در عین حال منسجم ترین و مدون ترین سخنان امام راحل را در باب صحیفه می توان در اهداء نامه صحیفه به نوه خود- علی خمینی- یافت که در ۲۲ آذر ۱۳۶۷ انشاء کرده است.در این اهدانامه که آن را «هدیه النمله» نام گذاری نموده است؛ صحیفه را به پیروی از استاد عرفان خود مرحوم شاه آبادی، نمونه کامل قرآن صاعد خوانده است و آن را از بزرگترین مناجات عرفانی در خلوتگاه انس دانسته که دست ما کوتاه از نیل به برکات آن است. آن را کتابی الهی تصویر نموده است که از سرچشمه نور الله نشات گرفته و طریقه سلوک اولیای بزرگ و اوصیای عظیم الشان را به اصحاب خلوتگاه الهی می آموزد. «کتاب شریفی است که سبک بیان معارف الهیه اصحاب معرفت را چون سبک قرآن کریم بدون تکلف الفاظ در شیوه دعا و مناجات برای تشنگان معارف الهیه بیان می کند. این کتاب مقدس چون قرآن کریم سفره الهی است که در آن، همه گونه نعمت موجود است و هر کس به مقدار اشتهای معنوی خود از آن استفاده می کند. این کتاب همچون قرآن الهی،أدق معارف غیبی که از تجلیات الهی در ملک و ملکوت و جبروت و لاهوت و مافوق آن حاصل می شود و در ذهن من و تو نیاید و دست طلبکاران از حقایق آن کوتاه است، به شیوه خاص خود قطراتی از دریای بیکران عرفان خود می چشاند و آنان را محو و نابود می کند...» (صحیفه امام، ج۲۱: ص۲۱۰)

● صحیفه و امام، هر دو در تبعید

و در نهایت در پیوند و پیوستگی امام راحل با صحیفه سجادیه همین بس که این اثر گرانسنگ چه در حضر و چه در سفر همراه و همسفر ایشان بود. به عنوان مثال می توان از نامه امام به حاج احمد آقا به مناسبت ورود امام به ترکیه پس از تبعید از ایران اشاره نمود که بعد از سفارش خویشان و خویشاوندان به صبر، درخواست فرستادن صحیفه را به آنکارا می کند. (صحیفه امام، ج۱، ص۴۲۸)

این درخواست صریحا نشان می دهد که این کتاب، نیازهای درونی و معنوی امام را تأمین می کرد و راز راست قامتی امام در طوفان های عظیم قبل و بعد از انقلاب، تکیه بر این گونه از کتب، و سیراب شدن از این نوع متون بود. همان عاملی که اکنون نیز در پس هزاران فتنه کوچک و بزرگ، باید به آن پناه برد و سطح بینش، تفکر، دید و نگرش فردی، معنوی، درونی و اجتماعی- سیاسی را با توسل و چنگ زدن بر آن بالا برد و تعالی بخشید.

از آنجایی که عمر، وقت و زمان به مانند تیری تیزتاز زمین امروز و آسمان آینده را درمی نوردد و انسان را با خود یا به لبه پرتگاه دوزخ راهنمایی می نماید یا راه رشد و شکوفایی فطرت را برایش هموار می کند؛ لازم است در گوهرپاشی جان به پای زیور زمان سخت گیر، دقیق و محتاط بود و با وسواس کامل در خرج کردن این گوهر گرانبها اقدام شود.

به سان آن آفتاب نشین بی سایبانی که سائل یک لحظه سایه است؛ در انتظار ثانیه ها بسوزیم اما حتی یک لحظه از عمر خود را جز به بهای کلان آخرت اندیشی، و دستیابی به قله های رفیع قیامت باوری، و قلعه های رصین فردانگری چوب حراج نزنیم.

● ارزش زمان در ماه مبارک رمضان

یکی از تعابیر لطیف امام زین العابدین(ع) در دعای۴۴ صحیفه در مورد ماه مبارک این است که فضایل و برتری های این ماه مشهور است: «فابان فضیلته علی سائر الشهور بما جعل له من الحرمات الموفوره و الفضائل المشهوره» (بند۴) (پس برتری این ماه را بر ماه های دیگر به سبب حرمت های فراوان و برتری های آشکار که برای آن قرارداد هویدا گردانید)؛ یعنی چه در بیان قرآن، چه در گفتمان پیغمبر عظیم الشأن اسلام و چه در سیره اهل بیت آن حضرت(ع)، پیرامون این ماه، کرامت ها و شرافت های آن، آنقدر سخن رفته است و تأکید گشته است که این فضایل و حسن ها به امری بدیهی تبدیل گشته است.

در ارزش بهره برداری از فضایل و عظمت های این ماه همین بس که امام راحل که از مردان مبادی آداب و متخلق به اخلاق الهی بود؛ در این ماه تقریبا دیدارهای رسمی خود را لغو می کرد. به طوریکه در بررسی که در صحیفه امام صورت گرفت تنها پانزده سخنرانی در طول دوره پربرکت عمر ایشان از ابتدای پیروزی انقلاب تا وفات ایشان در ماه مبارک رمضان صورت گرفت. و آنهم منحصر در سالهای ۵۸و ۵۹ بود و از سال ۵۹ به این طرف هیچ سخنرانی رسمی که در صحیفه امام به ثبت رسیده باشد وجود ندارد. و این نشان از اهمیت این ماه برای خودسازی و بهره برداری عرفانی و معنوی از این ضیافت الهی در نزد امام خمینی(س) داشت.

● ارزش زمانی ماه مبارک در صحیفه سجادیه

مختصات و ویژگی های اختصاصی که حضرت برای ماه مبارک رمضان به عنوان ارزش های زمانی این ماه برمی شمارد به قرار ذیل است:

- ظرف نزول قرآن

- ماه رمضان بر سایر ماه ها برتری آشکار یافته است و این برتری به دو دلیل و نشانه، هویدا و معلوم گشته است: حرمت های فراوان و فضایل آشکار.

حرمت های این ماه نظیر لزوم چشم پوشی از حلال های فراوانی که در ایام، زمان ها و ماه های دیگر مورد استفاده قرار می گرفت و اکنون در مدار محظورات و موقوفات ایستاده است. و با ترمز کشیدن های بسیار، سیم های خاردار گوناگون بستن، حریم و حرم ساختن های گسترده، سرعت گیرهای متنوع نصب نمودن نشان از عظمت ماه و زمانی دارد که انسان را در این سفره زمانی به میهمانی و ضیافت فراخوانده است.

یکی از این خصوصیات زمانی که در زیرمجموعه حرمت ها و مانع ها قرار دارد؛ حرمت زمانی ماه مبارک است. به گونه ای که امام معصوم(ع) می گوید که خداوند متعال اجازه پیش و پس شدن زمان این ماه را به احدی نمی دهد: «... و جعل له وقتا بینا لایجیز جل و عز ان یقدم قبله، و لایقبل أن یوخر عنه» (دعای ۴۴ بند۴) (برای این ماه وقت آشکاری قرار داد که خدای بزرگ و توانا اجازه نمی دهد که پیش انداخته شود و نمی پذیرد که از آن وقت تاخیر بیافتد)؛ بنابراین جایی برای چانه زنی ها، تاویل نمودن های دلخواه و تفسیرهای به رأی در وادی تعیین زمان برای این ماه نخواهد بود. مثلا نمی توان به بهانه های واهی یا به ظاهر موجه یا نیمه موجه، زمان این ماه عظیم را جلوتر کشید یا به عقب برد؛ بهانه هایی چون گرمای طاقت فرسای هوای تابستان و در نتیجه برای وارد شدن تعداد بیشتری در این ضیافت و لذت بیشتر بردن و کراهت و رنج کمتری متحمل شدن، به جلوتر یا عقب کشیدن آن اقدام شود.

با قرار دادن این حرمت زمانی، فلسفه آزمودن انسان ها در سرما و گرما، به هنگام کار یا استراحت و... تحقق می یابد و مجالی برای فرار از آزمون های الهی نخواهد بود.

یکی دیگر از خصوصیات زمانی این ماه، قرار گرفتن این ماه در مقابل یازده ماه دیگر از سال است. امام(ع) چندین بار با بیان های گوناگون بر این برتری گواهی داده است: نظیر «ثم فضل لیله واحده من لیالیه علی لیالی الف شهر، و سماها لیله القدر» (دعای ۴۴ بند ۵) (سپس شبی از شب های آن را بر شب های هزار ماه برتری داد، و آن را شب قدر نامید). و یا: «... شهر رمضان الذی اختصصته من سائر الشهور، و تخیرته من جمیع الازمنه و الدهور، و آثرته علی کل اوقات السنه بما انزلت فیه من القرآن و النور» (دعای ۴۵ بند ۲۰) (ماه رمضان را از همه ماه ها اختصاص دادی، و از همه زمان ها و روزگارها برتری دادی و بر همه وقت های سال برگزیدی به سبب فرستادن قرآن و نور) و یا: «السلام علیک من شهر لاتنافسه الایام» (دعای ۴۵ بند ۳۳) (درود بر تو ای ماهی که روزها با آن فخر و سرفرازی نمی کنند).

- یکی از دلایل برتری ماه مبارک بر دیگر ایام سال شب قدر است. به طوریکه یازده ماه در سویی و یک ماه مبارک در سویی؛ و سی روز ماه مبارک در یک طرف و سه شب ماه مبارک در طرفی؛ یک شب این ماه در یک جهت و سه شب دیگر در جهتی. و آن شب که معادل هزار ماه است به عنوان ظرف زمانی نزول قرآن و نور مطرح گردیده است.

به تعبیر امام، این شب تا طلوع فجر دائم البرکه است: «... سلام، دائم البرکه، الی طلوع الفجر»(دعای ۴۴ بند۵).

به دلیل همین ویژگی های ممتاز است که بر اثر آگاه سازی پیغمبر(ص) و اهل بیت عزیز آن بزرگوار(ع)، این ایام در دلهای مومنان، عظیم و با هیبت است: «اهیبک فی صدور المؤمنین» (دعای ۴۵ بند ۳۲) و آرزوی آمدن آن را قبل از فرا رسیدن آن می کنند و با جان و دل به استقبال از این ماه می روند: «السلام علیک من مطلوب قبل وقته» (دعای ۴۵ بند ۳۸) و بر اثر سودهای سرشار و فرا دنیایی که از این اوقات بردند «اربحنا افضل ارباح العالمین» (دعای ۴۵ بند ۲۲)؛ در دوری از آن، حزین و گریان و غمگین اند: «السلام علیک من محزون علیه قبل فوته» (دعای ۴۵ بند ۳۸)؛ و در تعبیری دیگر چنین می گوید: «السلام علیک یا اکرم مصحوب من الاوقات، و یا خیر شهر فی الایام و الساعات»(دعای ۴۵ بند ۲۴).

البته در سویی دیگر از میدان، مجرمان و اشقیایی قرار داشتند که بر خلاف مومنان که بزرگی و فضل این ماه را درک کردند و در غم محاق این ماه، سوختند و ناله هایی سجادوار سر دادند؛ در شمارش ایام این ماه برای پایان یافتن این ماه بین خود مسابقه گذاشتند و توان دیدن شادی های مومنان را نداشتند. از این رو امام سجاد(ع) در بیانی، تعجب خود را از این طایفه چنین به تصویر می کشد: «السلام علیک ما کان اطولک علی المجرمین، و أهیبک فی صدور المؤمنین» (دعای ۴۵ بند ۳۲) (درود بر تو ای ماه، چه طولانی بودی بر گنهکاران، و چه با هیبت بودی در دل های مومنان).

شاید دلیل آنکه طولانی شدن زمان بر مجرمان را در قرینه مقابل و متضاد، با پر هیبت بودن ماه مبارک در جان مؤمنان جای داد و در یک صف رویاروی نهاد، آن باشد که بر اثر معرفت به این فضایل و برتری های این ماه، از علت به جای معلول استفاده کرد. یعنی به جای آنکه از تعبیر «ما اقصر...» بهره ببرد، از «ما اهیب...» استفاده کرد. در این دیدگاه هم این ماه بهترین همنشین و مصاحب خواهد بود: «السلام علیک یا أکرم مصحوب من الاوقات، و یا خیر شهر فی الایام و الساعات» (دعای ۴۵ بند ۲۴)؛ و هم خواستار تداوم الگوی زیستی در این ماه، در ماه های دیگر: «اللهم واجعلنا فی سائر الشهور و الایام کذلک ما عمرتنا» (دعای ۴۴ بند ۱۸) (بار خدایا ما را در باقی ماه ها و روزها تا زمانی که زنده داری، همانند این ایام قرار بده)؛ از طرفی، و در ماه مبارک رمضان آتی از جهتی دیگر می باشد:

«... و ابلغ باعمارنا ما بین أیدینا من شهر رمضان المقبل، فاذا بلغتناه فاعنا علی تناول ما انت اهله من العباده...» (دعای ۴۵ بند ۴۶) (عمرهای ما را که در پیش است به ماه رمضان آینده برسان، و چون ما را به آن ماه رساندی بر انجام عبادتی که شایسته تو است یاریمان فرما).

و در سویی دیگر دسته ای را نیز غافل تر از طایفه قبل می داند چرا که آنها اصلا زمان آمدن قدم های پاک این ماه را هم در طول دوران اسارت خود در بندگاه گناهان لمس نکردند؛ و یا نخواستند ارزش چنین زمان و هنگامه ای را به رسمیت بشناسند تا بتوانند در پیچ و خم های کوچه های غفلت، کوتاهی، سهل انگاری و ساده بینی ردای مسئولیت و حسابرسی در پیشگاه پروردگار عالمیان را از تن به در کنند و جامه ناموزون تنبلی، انگلی و تن پروری را بر اندام خویش بپوشانند: «اللهم انا اهل هذا الشهر الذی شرفتنا به، و وفقتنا بمنک له حین جهل الاشقیاء وقته، و حرموا لشقائهم فضله» (دعای ۴۵ بند ۴۳) (بار خدایا ما اهل این ماه هستیم که به وسیله آن ما را مقام و منزلت ارجمندی دادی، و ما را برای آن به وسیله احسانت توفیق دادی؛ هنگامی که بدبختان وقت آن را نشناختند و بر اثر بدبختیشان از فضل آن محروم شدند).

- ظرف نزول فیض خدا

- یکی دیگر از خصوصیات زمانی این ماه، ظرف زمانی نزول فیض خدا در شب های ماه مبارک رمضان است. به عنوان مثال شب را هم ظرف نزول قرآن کریم می شمارد و هم ظرف نزول صفح و بخشش الهی بر انسان گنه کاری که گردن او در رهن گناه، مستاجر و در دین است.

یکی از فیض های خاص الهی که کرم و بخشش وی است طبق بیان امام سجاد(ع) در هر شبی از شب های این ماه مبارک فرو فرستاده می شود: «و اذا کان لک فی کل لیله من لیالی شهرنا هذا رقاب یعتقها عفوک، أو یهبها صفحک فاجعل رقابنا من تلک الرقاب» (دعای ۴۴ بند۱۴) (آن سان که در هر شب از شب های ماه مبارک رمضان، برای تو بندگانی باشد که عفوت آنها را آزاد می نماید، یا گذشتت ایشان را می بخشد؛ ما بندگان را از آنان گردان)؛ امام(ع) خصوصیت این شب ها را آزادسازی گردن های در رهن و جان های گروگان در بند انواع عصیان و طغیان می داند. ناسپاسی ها و طوفان های خانه براندازی که می توان ریشه آنها را در جهل به مقام عبادت و طاعت و سرسپردن در درگاه الهی دانست و از طرفی عدم درک مقام این ماه نیز فرض نمود که نتیجه آن دریدن پرده های عفت، عصمت و طهارت است.

لازم به ذکر است که همانگونه که معراج و جریان صعود پیامبراعظم(ع) در شب اتفاق افتاد: «سبحان الذی أسری بعبده «لیلا» من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی...» (اسری-۱)؛ شب های ماه مبارک رمضان نیز ظرف صعود، بال گشودن، سقف آسمان را شکافت و از دریچه تنگ دنیابینی سربلند نمودن هم هست.

یعنی از سویی در این ماه انسان در پرتو نزول قرآن کریم، صعود می کند و از طرفی دیگر، فیض حق با ریزش و نزول بر روزه داران، زمینه های آمرزش، تعالی و بالا رفتن بندگان فراهم می شود.

و در نهایت یکی دیگر از ویژگیهایی که برای روزها و شب های این ماه پربرکت مشخص می شود و از نگاه اخروی و قیامت شمار حضرت نشأت می گیرد، مسأله شاهد بودن این ماه و شهادت دادن این ایام در دنیایی دیگر و پرونده سازی براساس اعمال ما در روزها و شب های این بخش از عمر و زندگانی ما است: «أعنا فی نهاره علی صیامه، و فی لیله علی الصلاه و التضرع الیک، و الخشوع لک، و الذله بین یدیک حتی لایشهد نهاره علینا بغفله، و لا لیله بتفریط» (دعای ۴۴ بند۱۷) (بار خدایا ما را در روزهای ماه رمضان به روزه داری، و در شب های آن به نماز و زاری به سوی تو، و فروتنی برای تو و خواری در برابر تو یاری فرما تا روزهای این ماه بر غفلت ما، و شب هایش بر کوتاهی ما گواهی و شهادت ندهند.)

● بایدهای زمانی ماه مبارک در صحیفه سجادیه

منظور از بایدها، ترسیم نقشه راهی است که طی طریق در آن مسیر را امام سجاد(ع) برای خود و دیگر روزه داران در قالب زبان دعا از خداوند متعال درخواست می کند تا در این ماه به آن برنامه نزدیک شود و گام های خویش را بر فرق آن اهداف نهاده و بالا رود و بدین وسیله روزه ها، شکوفا شود و ثمر دهد.

براین اساس روزه روزه داران یا هدفمند، مدون، مهندسی شده و دارای نقشه و برنامه است و یا بی برنامه و باری به هر جهت می باشد که در نتیجه عقیم، سترون، نازا و ابتر خواهد ماند.

لزوم نقشه حرکت داشتن در امور معنوی همانند امور مادی تا آنجا احساس می شود که در حسابرسی پسین، از تمام ابعاد زندگی سؤال می شود نه فقط از یک بعد آدمی.

تصویر انسان هایی که در جزءجزء زندگی مادی خود دارای برنامه، حساب و کتاب و چرتکه اندازی دقیق و بر پایه عقل معاش هستند و از زندگی معنوی منظم و با برنامه غافل اند آنقدر خنده دار است که تصویر فردی که به جای قاشق، از بیل برای غذا خوردن استفاده می کند و یا شخصی که به جای کارد میوه خوری، از اره چوب بری بهره می برد.

- یکی از بایدهای زمانی که امام سجاد(ع) خود را در آن مسیر قرار می دهد و از خداوند بلندمرتبه درخواست می نماید؛ حرمت زمان نماز را در این ماه دانستن است. امام(ع) در دعای ۴۴ در بند ۸ و ۹ به اوقات نماز سه بار اشاره می کند که در جای خود، اهمیت پاسداشت اوقات نماز را در این ماه در نزد خاندان پاک پیامبر(ص) نشان می دهد: «اللهم... وقفنا فیه علی «مواقیت» الصلوات الخمس بحدودها التی حددت، و فروضها التی فرضت، و وظائفها التی وظفت، و «أوقاتها» التی وقت¤ و انزلنا فیها منزله المصیبین لمنازلها، الحافظین لارکانها، المودین لها فی «أوقاتها»...» (دعای ۴۴ بند ۸ و ۹) (بار خدایا ما را در این ماه بر اوقات نمازهای پنج گانه باحدود و احکامش که مقرر نموده ای و واجباتش که واجب کرده ای و شروط و اوقاتش که شرط و تعیین نموده ای آگاه گردان¤ و ما را در نماز همچون کسانی قرار ده که مراتب شایسته آن را دریافته، و ارکان و جوانب آن را نگاهدارنده اند و آن را در اوقات خود به جا می آورند؛ در این بندها درخواست می شود که بر اوقات نمازهای پنج گانه واقف گردد و نیز به صورت سربسته از نمازگزارانی صحبت می شود که نماز را در وقت خود ادا می کنند و از خداوند متعال درخواست می شود که مقام چنین نمازگزارانی را به وی مسئلت کند.

در جامعه ما نیز در صورتی می توان در عمق بخشی فرهنگ ناب و استثنایی قرآن و عترت اقدام نمود که معارف این خاندان را به صورت کاربردی مطرح نمود و آن را در اختیار مردم قرار داد. به عنوان مثال از همین بخش از دعای بلند امام سجاد(ع) به راحتی می توان بر اهمیت نماز اول وقت در این ماه خصوصا نماز مغرب و عشاء تأکید کرد. این امر سنتی است که در بعضی مساجد سنتی حاکم است به طوری که در هنگام افطار ابتدا به برپایی نماز جماعت مغرب و عشاء می پردازند و آنگاه به سمت افطار رهسپار می شوند و در نقطه مقابل نیز مبنای نادرستی پایه گذاری شده است که چند ساعت بعد از افطار اقدام به برپایی و اقامه نماز جماعت می کنند.

لازم به توضیح نیست که فرهنگ نماز و روزه در صورتی به رشد معنوی و اجتماعی انسان ها منجر خواهد شد که در نقشه ای که اهل بیت(ع) و خصوصا امام سجاد(ع) در صحیفه ترسیم کرده اند تعریف شده باشند و به رسمیت شناخته شده باشند. سنت گذاری غلط در این مسیر آنقدر سوگ آور و زیان رسان است که عرفان های تقلبی در نسبت با عرفان اهل بیت(ع) که شفا، دارو و نور است.

- یکی دیگر از بایدهای زمانی این ماه که بر مبنای ارزش شناسی این ماه استوار گشته است درخواست آزاد کردن گردن های مرهون در بند گناه است.

بر پایه اعتقاد امام سجاد(ع) قصه شب های این ماه غیر از زمان روز این ایام است. چون شب های این ماه محل نزول فیض ا لهی بر بنده است و این نزول سبب رشد، بالا رفتن و پر کشیدن انسان می شود، امام می فرماید: خدایا در هر شبی از شب های این ماه گردن های بسیاری از زنجیر توان فرسای گناه آزاد و رها می شوند و در بند کرم و بخشش تو اسیر می آیند که این اسارت عین آزادی و بزرگترین کرامت و شرافت محسوب می شود.

« و اذا کان لک فی کل لیله من لیالی شهرنا هذا رقاب یعتقها عفوک، أو یهبها صفحک فاجعل رقابنا من تلک الرقاب» (دعای ۴۴ بند ۱۴)».

- یکی دیگر از درخواست های امام(ع) در باب زمان در این ماه، مشخص نمودن تکلیف روزهای این ماه و نیز شب های پربرکت این ایام است. در تفکر امام(ع) روزهای این ماه زمان روزه داری، و شب ها موقع ایستادن و قیام است. امام(ع) در قسمتی دیگر بر این مطلب که روزها روزه، و شب ها به قیام بایستد تأکید می کند و قیام را نیز تفسیر می کند: «أعنا فی نهاره علی صیامه، و فی لیله علی الصلاه و التضرع الیک، و الخشوع لک، و الذله بین یدیک حتی لایشهد نهاره علینا بغفله، و لالیله بتفریط» (دعای ۴۴ بند ۱۷) در این بند از دعا قیام را به نماز، تضرع، خشوع و ذلت در برابر پروردگار عالمیان معنا نموده است.

- و درنهایت از مکتب فکری خود که از معرفت ناب اهل بیت(ع) ناشی می شود وچهره انسان شناسی حقیقی اسلامی را به نمایش می گذارد بایدی را مطرح می کند که برپایه، مبنا و مبداء معرفتی عمیق خود بنا نموده است.

امام (ع) دریک سوی میدان ماه مبارک رمضان را در بندهای گوناگون دعای ۴۴و ۴۵ وصف نموده است به گونه ای که شرح و تدریس این دو دعا نیاز به تشکیل جلسات علمی و معرفتی ویژه ای است و نمی توان بدون طرح مقدمات اخلاقی، حکمی ومعرفتی خاص به سراغ این معارف رفت و غنای این معارف تا بدان حد است که نیاز به تشکیل جلسات غنی معرفتی و تدریس در بالاترین سطح حوزه و دانشگاه است.اگر دراین زمینه ها خلأهای جدی وجود دارد و اصلا این معارف ناشناخته مانده است دلیلش همان غربت اهل بیت عصمت و طهارت (ع) می باشد.

امام (ع) در بند ۴۳ از دعای ۴۵ همانند مغز ولب، دو دعای ۴۴ و ۴۵ سخن می گوید و این ماه را سبب شرافت و کرامت خود می داند که خدای سبحان چنین عطا نموده است و هر کس به اندازه ظرف وجودی خود از آن بهره می برد:«اللهم انا اهل هذا الشهر الذی شرفتنا به» (دعای ۴۵ بند ۴۳).

طبق ویژگی هایی که برشمرده شد، ماه مبارک رمضان از دو ویژگی نزول رحمت خدای متعال نظیر نزول کلام خود، و از سویی دیگر صعود و بال گشودن انسان برخوردار است.

اهمیت این اختصاصات برای ماه مبارک در منطق عارفانه امام(ع) تا بدان حد است که می فرماید این ماه سبب شرافت ماست؛ اما سخن بلند امام در قسمتی کوتاه از دعای ۴۴ به همین جا ختم نمی شود. بلکه براساس انسان شناسی الهی، اعلام می کند که زینت و زیور ماه مبارک- علیرغم همه توصیفات گذشته - به طاعت ما برای خداست:«اللهم... زین اوقائه بطاعتنا لک» (دعای ۴۴ بند۱۷) (خدایا اوقات ماه مبارک رمضان را به طاعت ما برای تو زینت بده).

دراین سطح از نگاه، این انسان است که با عبادت، طاعت، خشوع وخضوع خود برای پروردگار عالمیان به زیباسازی و جلوه آرایی این ماه اقدام می کند.

امام (ع) این معارف را در طول کتاب مظلوم و فراموش شده صحیفه سجادیه بارها به زبان های مختلف مطرح نموده است.

به عنوان مثال دردعای مرزداران، اشاره می کند که رحم های زنان کفار حربی را عقیم گردان، پشت های مردانشان راخشک کن، نسل چهارپایان و حیواناتشان را قطع نما، اجازه باریدن باران را به آسمانشان، و اجازه روییدن نباتات را به زمین هایشان مده و.... سپس فلسفه این دعا را چنین بیان می کند:«اللهم ... فرغهم عن محاربتهم لعبادتک، و عن منابدتهم للخلوه بک حتی لایعبد فی بقاع الارض غیرک، و لاتعفر لاحد منهم جبهه دونک» (دعای ۲۷بند ۷) ( بار خدایا مسلمانان را از جنگیدن با دشمن برای عبادت و بندگیت و از زد و خورد با آنها برای خلوت نمودن و تنهایی گزیدن با تو آسوده گردان تا همه جای زمین جز تو پرستش نشود، و جز تو برای کسی از ایشان پـیشانی به خاک گذارده نگردد).

چنانکه مشاهده می شود درپایان این بخش از مناجات خویش راز ختم جنگ و جهاد اصغر را برپایی عاشقان و گسترش فرهنگ عبادت در سطح جهانی می خواند تا هیچ سری جز برای الله به سجده نرود و هیچ ذکری از هیچ دیر و کنیسه و کلیسایی بلند نشود مگر آنکه ندای توحید الهی را فریاد کنند.

علاوه بر این بایدها دسته ای از نبایدهای زمانی است که با بررسی بایدهای زمانی که در نقطه مقابل قرار دارند روشن می شود.در یکی از درخواست های امام سجاد (ع) ماه مبارک رمضان از نظر زمانی به عنوان عید دوستان خدا نام برده شده است:«... السلام علیک یا شهر الله اکبر، و یا عید اولیائه» (دعای ۴۵ بند ۲۳) بر این اساس معنای درخواست دیگر حضرت از خداوند که در نجواگویی خویش مسالت می نماید که ماه های دیگر ما را در روند و پروسه ماه رمضان این سال قرار بده:«اللهم واجعلنا فی سائر الشهور و الایام کذلک ما عمرتنا» (دعای ۴۴ بند ۸۱)؛ این است که در صورتی که ماه رمضان ما عید باشد این توان را دارد که درخواست نماییم که همه ایام سال برای این چنین عید و زمان شادی باشد وگرنه اگر در پیچ و خم های انواع ناپاکی ها، این ماه مبارک تلف گردد و ضایع شود. همچون لباس چرک و کثیفی خواهد بود که جایگاهی جز سطل زباله نخواهد داشت چه برسد که الگوی رفتاری و نظری سالکان در سالیان باشد.

صحیفه سجادیه درعین حال که یکی از غنی ترین آثار شیعی است متاسفانه میان غفلت ها و کوتاهی ها، خیابان نشین کوچه های غبار گرفته آرزوهای دور و دراز ما خاکیان گشته است. بهترین راه و راهکار برای زدودن ابرهای تساهل های درصحیفه پژوهی، باز کردن راه برای محققان و پژوهشگرانی است که توان کاربردی نمودن این مباحث و عرضه و توزیع و توضیح به روز این معارف مطالب است.

یکی از مطالبی که مورد نیاز مخاطبان گوناگون در رابطه با ماه مبارک رمضان است مساله رشد و برنامه داشتن دراین ماه است که امام سجاد (ع) در بخش های مختلف سعی در مهندسی نمودن اعمال و افکار در این ماه در صحیفه درقالب دعا نموده است.

دراین مقاله فقط به بررسی ارزش ها و بایدها ونبایدهای زمانی پرداخته شد. طبق تفکر امام (ع) روزه روزه داران در صورتی بالنده، بارور و پر بر وبار خواهد بود که به ریسمان محکم طاعت و عبادت برنامه دار متصل گردند و دراین راه با تفکر و معرفت قدم بردارند. دراین صورت ماه مبارک رمضان، عیدی به یادماندنی و خاطره زا خواهد گشت و شایسته آن خواهد شد که از خداوند در خواست کنیم که هر ماه ما، رمضان، و هر روز ما روز ماه مبارک، و هر شب ما لیله القدر باشد.

مهدی غیاث فخری