راوی دردهای بی نام و گم شده

نگاهی مختصر به قصه گویی نیمای شاعر

نیما صورتگر لحظه های خوب و ناخوب است. او می بیند و دست روی درد و بی دردی می گذارد- درد و بی دردی که یا حس نمی کنیم و یا تحمل گزندگیش را نداریم و به فراموشیش می گذاریم. نیما، اما آنها را به یاد می سپارد و به تصویر کلام می کشد و آنها را با شعرش فریاد می کند:

" آه! می گویند: چون بگذشت روزی، بگذرد هر چیز یا آن روز./ باز می گویند خوابی هست کار زندگانی;/ زان نباید یاد کردن، خاطر خود را; بی سبب نا شاد کردن./ بر خلاف باور مردم،/ پیش چشم من و لیکن، / نگذرد چیزی بدون سوز; / می کشم تصویر آن را، یاد من می آید از آن روز! " نیما شاید در دیدارهای نخستین گنگ و مبهم و مرموز باشد، اما اگر از خویش رها شوی و لحظه هایت را به دنیای اسرارآمیز او بسپاری; آن وقت می شود فهمید که چقدر آشناست و از دیروزی که آغازش را نمی دانی او را شناخته ای و حرفها و تصاویرش در ذهنت از دیری دور، زنگ می زند و نقش دارد. زبان او، زبان ناب طبیعت است. طبیعت بکری که همیشه گنگ و وهم آمیز بوده با رنگ آمیزی مه اندوده اثیری که تو را مبهوت می کند.

نیمای شاعر همین رنگ ها را لحظه به لحظه از جلوی چشمت عبور می دهد. طبیعت - این بزرگترین چشم انداز - تنها دیدگاهی است که نیما در آن حل شده; پس به آن زبان است که زمان و مکان هر چیز موجود رابه تو نشان می دهد. با همان ابهام و ملموسی یا به قول سهراب سپهری: " تو را ترسی شفاف فرا می گیرد": " ماخ اولا پیکره ی رود بلند / می رود نامعلوم / می خروشد هر دم/ می جهاند تن، از سنگ به سنگ/ چون فراری شده ای/ ( که نمی جوید راه هموار)/ می تند سوی نشیب، می شتابد به فراز، می رود بی سامان;/ با شب تیره، چو دیوانه که با دیوانه./ رفته دیری ست به راهی کاو راست/ بسته با جوی فراوان پیوند/ نیست- دیری ست- بر او کس نگران/ و اوست در کار سراییدن گنگ/ و اوفتاده است ز چشم دگران/ بر سر دامن این ویرانه./ با سراییدن گنگ آبش/ ز آشنایی "ماخ اولا " راست پیام/ وز ره مقصد معلومش حرف./ می رود لیکن او/ به هر آن ره که بر آن می گذرد/ هجو بیگانه که بر بیگانه./ می رود نا معلوم/ می خروشد هر دم/ تا کجاش آبشخور/ همچون بیرون شدگان از خانه. " " ماخ اولا" نام تنگه ای است نزدیک یوش، نیما هر سال که به یوش می رفت قاعدتا ساعتی را در آنجا می ماند که استراحتی کند و تماشای این رود با خروش موج گونه اش انگار بر تپش قلب پیرمرد می افزود که اینگونه اش تصویر می کند و این ماخ اولا یی است که ما شاید آن را ندیده باشیم; اما با این چنین تصویری که نیما از آن دارد، با تمام وجود آن را درک می کنیم. گاهی مثل این است که شاعر دوربین به دست گرفته و زمان و مکان را با تمام جزئیات چشم و ذهن نوازش ثبت می کند. بی آن که حتی احساس و فکر بازیگرانش از قلم بیفتد. او قصه گوی شاعری است که جهان شعرش در مسیر داستان زندگی آدم ها تعریف و تصویر می شود.

در " کار شب پا " نمی توان جزئی از قلم افتاده را پیدا کرد. " شب پا " مرد قصه آدم هایی است که او در دیارش زیاد می بیند و زندگی تماما رئالیستی این مرد در یک برش یک شبه از زمان; یک تراژدی است. تصویر لحظه هایی که نیما گفته بود : " نمی تواند از یادشان غافل باشد. "تصویری از زندگی با ظرافت های روایی و هنرمندانه نیما. " شب پا " در مازندران به کسی گفته می شود که باید شب ها مزرعه را پاسداری کند. که مبادا گراز به آیش- مزرعه- بزند و دار و ندار زارع را به هیچ بکشاند. او باید شب زنده داری و روز را هم در مزرعه کار کند. شب را در تنهایی و تاریکی و سکوت - سکوت خوف آور- به سر برد و هر صدایی: " نکند این خوک باشد"; و هر سایه ای: " نکند این گرازی باشد":

" ماه می تابد، رود است آرام/ بر سر شاخه " اوجا۱"، " تیرنگ ۲"/ دم بیاویخته، در خواب فرو رفته ولی در آیش/ کار شب پا نه هنوز است تمام./ می دمد گاه به شاخ/ گاه می کوبد بر طبل به چوب/ و ندر آن تیرگی وحشت زا/ نه صدایی است بجز این کز اوست./ هول غالب همه چیزی مغلوب/ می رود دوکی، این هیکل اوست./ می رمد سایه ای، این است گراز./ خواب آسوده، به چشمان خسته،/ هر دمی با خود می گوید باز:/ "چه شب موذی و گرمی و دراز! " و در ادامه دیگران را وارد شعرش می کند: " تازه مرده است زنم/ گرسنه مانده دوتایی بچه هام/ نیست در کپه ما مشت برنج / بکنم، با چه زبانشان آرام؟/" و داستان ادامه دارد و او هنوز به آتش خیره مانده و از گرمی شب و هجوم پشه هایی که بر سرش می کوبند گیج است.

و بعد نوبت کوبیدن طبل است که وحشت شب را در خودش تسکین بدهد. اما هیچ چیز نمی تواند این سنگینی را مسکنی باشد و توامان فکر و خیال است که گاه او را به خانه می برد و گاه به آتش بر می گرداند. اما یکباره به خود نهیب می زند که: "... مرد / برو آنجا به سراغ آنها/ در کجا خوابیده/ به کجا یا شده اند ... " اما تکلیف آیش یا گرازها چیست؟ مرد مردد است و تکرار صحنه ها، تاکید بر فضای دلشوره آور است و شاعر این یک نواختی مدام را همراه با دلهره در ذهن مخاطبش می نشاند. فضایی دلهره آور و یکنواخت که تصویری است گویا از شبی از شب های شب پا و دغدغه ای که مدام خاطرش را مشغول کرده است. این مضمون در عین یکنواختی مخاطب را خسته نمی کند، چرا که عناصر دیگری از پی آن می آیند که فضا را رنگ دیگری می زنند. عناصری مثل" دالنگ " - سگ شب پا- که از سر شب با شب پا است و شاعر در این فضای خواب زده و رخوت ناک سگ را نیز در خواب تصویر می کند. شب پا سگ را مخاطب قرار داده می گوید: " آی دالنگ. دالنگ!" صدا می زند او/ سگ خود را به بر خود. " دالنگ "... / نه کسی و نه سگی همدم او/ بینجگر آنجا تنها/ چون دگر همکاران.../ دالنگ. دالنگ. گرسنه او هم در خواب " و نهایتا مرد تحمل ماندن ندارد. عزم رفتن می کند تا بچه های مادر مرده اش را که تنها و گرسنه مانده اند ببیند. شاید دمی آرام گیرد. اما در این خواب زدگی مرگ آور فضا و جهان، بچه ها سرد و یخ کرده به خاموشی خوابیده اند. گویی جهان یکسر در خواب مرگ فرو رفته. اما قصه همین جا تمام نمی شود. شب پا می داند که این قصه ادامه دارد.

چون از منظر نگاه او دنیا گوری است که همه چیز را در خود فرو می برد. و آسمان لحدی، لعنتی است بر همه بود ها و نبودها. جایی که عشق و انسان بودن در هیچ، هیچ می شود و مرگ بر همه چیز مسلط. اما زندگی ادامه دارد و باید رفت تا ... . " ... بچه هایت مرده اند. / پدر، اما برگرد/ خوک ها آمده اند/ بینج را خورده اند... " و شب پا می رود و ادامه کار وزندگی. بچه ها اگر مرده اند " هیچ طوری نشده "، حالا مساله " خوک ها " هستند و " آیش ". داستان مثل پرگاری بر دایره خویش می گردد و به نقطه آغاز باز می گردد. " ... کار هر چیز تمام است بریده است دوام/ لیک در آیش،/ کار شب پا نه هنوز است تمام! " نیما، از منظر جامعه شناسانه، داستانی تلخ را به زبان شعر به پایان می رساند که نشان دهنده جهان بینی نیما و نگاه ژرف او به جهان و هستی است. پایان او آغاز یک پیشنهاد و راه جدید برای یافتن و مشاهده و کشف مردم و رنج های آنان است. نیما به دور از سیاهی ها و اباطیل تصنعی، زندگی را به تصویر می کشد که بخشی از تاریخ و فرهنگ این سرزمین را تشکیل می دهد.

او راوی قصه هایی از جنس دردهایی کهن در قالب بیانی نو و زبانی تازه است. و به گفته جلال آل احمد: " نیما شاعر دردهای بی نام و گم شده است." او نه تنها پدر شعر نو پارسی است، بلکه آغاز گر نگاه ژرف به انسان حاشیه و انسان " تیپا خورده رنجور "جامعه است. نیما در شعرهایش رخ می دهد. شادی، نا شادی، درد و دوری نیما همه و همه مثل واقعه ای در شعرش اتفاق می افتد. او در پس " زمینی ابری" و " خانه ای ابری"; ابری که هردم انتظار بارانی سیل آسا را می توان از آن داشت، در رویاهایش به روزهای دیروز، روزهای آفتابی و روشن پناه می برد. او به دور از آن آرمانشهر گمشده ، به دنبال دنیایی است که بشود دمی در آن به آرامی و آرامش روزگار گذرانید. جایی که به روستای روزهای کودکی اش; یوش نزدیک باشد. این جدا ماند گی است که شعر نیما و دنیای نیما را می سازد. تا سرانجام در نقطه وصل به دیروز، در یوش به ابدیت آرام و آفتابی اش بپیوندد. نیما همپای "شب پا " روزها را به شب، و شب ها را به روز گره زده تا " آفتاب نخستین "طلوع کند!

۱) " اوجا" ; نام درختی است از خانواده " نارون "

۲) " تیرنگ " یا " تورنگ " به زبان طبری و گیل به قرقاول می گویند.

نویسنده : جواد عاطفه