هنر قرائت قرآن

هنر قرائت قرآن نوشته كریستینانلسون, چاپ اول, ناشر قاهره, انتشارات دانشگاه آمریكائی قاهره, ۲۰۰۱م xxviii ۲۲۴ص شابك ۶ ۵۹۴ ۴۲۴ ۹۷۷

هنر قرائت قرآن: نوشته كریستینانلسون، چاپ اول، ناشر قاهره، انتشارات دانشگاه آمریكائی قاهره، ۲۰۰۱م. xxviii+۲۲۴ص. شابك: ۶-۵۹۴-۴۲۴-۹۷۷.

این كتاب كه به بررسی مقوله قرائت قرآن در مصر و زیباشناسی آن می‏پردازد توسط خانم كریستینانلسون محقق آمریكائی (دانشگاه بركلی - كالیفرنیا) به نگارش درآمده است. وی كه عربی دان و موسیقی‏شناس است چندین سال در قاهره به بررسی موضوع قرائت قرآن پرداخته و حتی مدتی نیز در كلاس‏های آموزش قرائت قرآن شیخ امیرالسعید عثمان شركت می‏نموده است.

● بخش‏های مختلف كتاب:

▪ جداول آوانویسی:

در این بخش معادل‏های حروف و كلمات عربی در انگلیسی آورده شده است و برای مواردی كه در انگلیسی معادلی وجود ندارد همچون ح، ع، ص، ث و... یا مفاهیمی همچون غنه، سمبلهایی معرفی گردیده است. در جداول جداگانه نحوه تلفظ قرآنی كلمات و هم چنین نحوه تلفظ با لهجه مصری كلمات آورده شده است. نویسنده در طول كتاب تلاش نموده تلفظ عربی كلمات را با دقت مثال زدنی بیان نماید كه حاكی از تسلط وی بر زبان عربی و آواشناسی آن است.

▪ تقدیر و تشكر:

اسامی اساتید و بزرگان قرائت در قاهره، همچون محمود الطبلاوی، شیخ عبدالفتاح القادی، حین رفعت (فرزند مرحوم محمود رفعت) شیخ متعال عبدالمنصور عرفه، شیخ امیرالسعیه عثمان، موسسات و مراكز قرآنی مصری مانند موسسهٔ قرائت، اذاعه القرآن الكریم، دارالعلوم، الازهرالشریف، دفتر اداره امور قرآنی (در وزارت اوقاف مصر) و موسیقیدان مصری مانند منشی امین فهمی و سلیمان جمیل ذكر و از كمكها و راهنمائیهای آنان تشكر و قدردانی گردیده است.

▪ مقدمه:

با تصویر نمودن یك مجلس قرائت قرآن در مصر و بیان حالات و عكس‏العمل‏های شنوندگان (تشویق‏ها، برانگیخته‏شدن و جاری شدن اشك شنوندگان در جای جای قرائت قرآن...) آغاز می‏شود، سپس برای آشنایی اولیه خوانندگان به جنبه‏های مختلف قرائت قرآن اشاراتی گردیده است.

▪ فصل اول؛ متن قرآن:

در این فصل تاریخچه‏ای از نزول قرآن بر حضرت محمد (ص) و نحوه گردآوری و كتابت آن پس از وفات ایشان آورده شده است. جنبه‏های ظاهری متن قرآن مثل تقسیم بندی جزءها و سوره‏ها و آیات برای خواننده تشریح گردیده، سپس به محتوی و معانی مذكور در قرآن، نحوه بیان آنها و هم چنین اسلوب نظم گونه آیات كه زیبائی آنها خود نزد مسلمانان از دلایل معجزه بودن قرآن شمرده می‏شود - با ذكر آیاتی از سوره‏های تكویر، یس، علق، فجر و... اشاره شده است.

▪ فصل دوم؛ تجوید:

در این فصل به معرفی تجوید و بیان قوائد تجویدی مانند مخارج حروف، صفات حروف، وقف و ابتدا، مد، غنه، غلغله... به طور متصل و با ذكر مثال‏های قرآنی پرداخته شده است.

▪ فصل سوم؛ بحثی در سماع:

در این فصل با بیان تاریخچه و معرفی مفصل سماع و بیان دیدگاه‏های مخالفان و موافقان آن و نقل نظرات غزالی و ابن عبدربهٔ و دیگران و با توجه به ریشه‏های تاریخی قرائت قرآن، نویسنده احتمال داده است قرائت آهنگین و موسیقایی قرآن ریشه در سماع صوفیان داشته باشد.

▪ فصل چهارم؛ قرائت مطلوب قرآن:

در این فصل به فضیلت خواندن قرآن در نظر مسلمانان اشاره شده و با بیان اینكه خواندن قرآن خود به عنوان نوعی از عبادت بین مسلمانان رواج دارد، به علاقه خاص مصریان به شیوه قرائت قرآن با صوت پرداخته شده است.

در قسمت واژه‏شناسی به بیان معانی دقیق و توضیحات مفصل كلماتی همچون الصوت الحن، تلاوهٔ، قرائهٔ التغنی بالقرآن، ترنم و ترنیم، ترتیل، تجوید القرآن پرداخته شده است.

در انتهای این فصل مقوله «حزن» كه به نظر نویسنده نكته اصلی و دربردارنده كلیدی‏ترین مفاهیم در درك قرائت قرآن می‏باشد. مفصلاً و به طور جداگانه بررسی گردیده است.

▪ فصل پنجم؛ صوت در قرائت قرآن:

در این فصل اهمیت مقوله صوت در تلاوت قرآن كریم و اثر آن بر شنوندگان همچنین موارد تمایز آن از موسیقی و منحصر به فرد بودن آن تشریح می‏شود. ابتدا دو شیوه قرائت رایج در مصر یعنی مرتّل (خواندن قرآن به صورت آرام با صدای آهسته، برای بیان آیات و به هدف دقت در مفاهیم آنها) و مجود (خواندن قرآن براساس یك نظام معودی عربی و بكارگیری آگاهانه قواعد قرائت به هدف تاثیرگذاری بر مخاطب) با استفاده از نظرات اساتید برجسته این فنون و قراء مشهوری، همچون مصطفی اسماعیل، عبدالباسط، منشاوی، طبلاوی و احمد الزریقی معرفی می‏گردد. سپس با ارائه قرائت‏هایی از اساتید فوق و به كمك نت‏های موسیقی تفاوت‏های این دو شیوه و ملودی مورد استفاده در روش مجود تشریح می‏گردد. در انتها اشاراتی به نحوه یادگیری قرائت قرآن و مراحل آن می‏شود.

▪ فصل ششم؛ حفاظت از قرائت مطلوب قرآن:

در این فصل به بررسی نحوه عمل موسساتی در مصر كه به امر حراست و حفظ نحوه مطلوب قرائت قرآن همت گماشته‏اند پرداخته می‏شود. این موسسات كه از جمله آنها می‏توان از الازهر و رادیو تلویزیون مصر نام برد، در انتخاب قرّاء و ارزشیابی آنها از اساتید این فن در قالب هئت‏های ارزشیابی استفاده می‏كنند. نحوه عمل این هیأتها با نقل یكی از جلسات به ارزشیابی چند متقاضی قرائت در رادیو مصر به خوبی تشریح می‏گردد.

▪ فصل هفتم؛ همچو شانی و انفكاك:

در این فصل به بررسی تشابه‏ها و اختلافات موسیقی و قرائت قرآن با استشهاد به قراءات اساتید برجسته همچون شیخ محمود رفعت (كه قدیمی‏ترین اصوات ضبط شده مربوط به قراءات ایشان از دهه ۱۹۳۰ میلادی است) شیخ مصطفی اسماعیل، شیخ عبدالباسط محمد عبدالصمد و قراء معاصر پرداخته شده است.

▪ ضمیمه A؛ قراء مشهور:

نام و شرح حال مختصری از قراء مشهور همراه با توضیحات تخصصی در مورد شیوه خاص قرائت هریك در این بخش آورده شده است.

▪ ضمیمه B؛ اختلافات قرائات:

به وجود قرائات مختلف (۷گانه) و نحوه استفاده از آنها در قرائت قرآن اشاره شده و گفته شده است كه اصل بر استفاده از قرائت حفص از عاصم (متن جمع آوری شده توسط عثمان) می‏باشد.

در انتهای كتاب كلیه پاورقی‏ها در یك مجموعه آورده شده است. این كتاب همچنین دارای نمایه و یك كتابشناسی منتخب نسبتاً مفصّل است. در پی نوشت موءلف با اشاره به گذشت پانزده سال از چاپ اول این كتاب، به برخی پیشرفت‏ها در موضوع قرائت از جمله ظهور روش قرائت عربستان سعودی و تفاوت‏های آن با روش مصری اشاره نموده است. اما متاسفانه به رشد چشمگیر قرائت و ظهور قاریان برجسته و تكوین سبك ایرانی قرائت قرآن اشاره ننموده است.