گذری بر موسیقی شیراز

پرداختن به موسیقی استان فارس و به ویژه شهر شیراز بدون توجه به بافت جمعیتی و فرهنگی آن, ممکن نیست

پرداختن به موسیقی استان فارس و به ویژه شهر شیراز بدون توجه به بافت جمعیتی و فرهنگی آن، ممکن نیست. این منطقه از دیرباز پذیرای دست‌کم پنج قوم بوده است که همچنان در گوشه گوشه استان حضور دارند. اقوام فارس، ترک، لر، عرب و کولی با آداب و فرهنگی متمایز هم اینک بدنه اصلی جمعیت استان را تشکیل می‌دهند.

علاوه بر آن هزاران مهاجر جورواجور از شهرهای دیگر ایران و همچنین جمعیت قابل توجهی از افغان‌ها در این استان زندگی می‌کنند. اما فرهنگ و هنر منطقه به‌راستی بر سه ستون فارس، ترک قشقایی و لرهای کهگیلویه و بویراحمد استوار است. وقتی صحبت از موسیقی استان فارس می‌کنیم، طبیعتا موسیقی همه اقوام ساکن در آن مدنظر خواهد بود اما وقتی صحبت موسیقی شیراز در میان باشد، در واقع ما با موسیقی پارسی‌زبانان این استان سر و کار داریم. نوشتار پیش رو دقیقا دنبال همین ماجراست.

بهتر است با کتاب بیست ترانه محلی فارس به قلم محمدرضا درویشی بحث را آغاز کنیم. درویشی که خود اصالتا اهل گراش Gerash از توابع شهرستان لار در استان فارس است، حدود سال ۱۳۶۲ خورشیدی (۱۹۸۳ میلادی) با همکاری دوست و همشهری‌اش، زنده‌یاد عطا جنگوک اقدام به گردآوری، آوانگاری و انتشار بیست ترانه محلی استان فارس کرد. ترانه‌هایی که لزوما به شهر شیراز تعلق ندارند و برخی از آنها مانند آهنگ جهرمی برخاسته از ذوق مردمان دیگر شهرهای استان فارس‌اند.

در این خصوص می‌توان به نمونه‌های دیگری همچون بیدگونی (بیدکانی)، حاجیونه (حاجیانی)، می‌گلی، دشتستانی، سرکوهی و مرودشتی نیز به عنوان موسیقی محلی فارس اشاره کرد. حسن صفری، آهنگساز و نوازنده تار اهل شیراز، تعداد دقیق آهنگ‌های زادگاهش را سی ترانه عنوان می‌کند که به‌زعم ایشان همه‌شان در آرشیو رادیو شیراز موجود هستند.

شخصا بر این باورم، خیلی از رفتارهای قومی و اجتماعی هر ملتی را می‌توان از موسیقی رایج همان افراد بررسی کرد. برای مثال روحیه نرم و گریزان از خشونت‌های رایج زمانه را به راحتی می‌توان در ترانه‌ها شیرازی ردیابی کرد. نیم نگاهی به پیشینه نظامی‌گری در شهر شیراز نیز نشان می‌دهد مردمان پارسی‌زبان این دیار همواره از درگیری‌های گوناگون گریزان بوده و به شیوه‌های مسالمت‌آمیز بحران‌های امنیتی را پشت سر گذاشته‌اند. نمونه روشن تاریخی‌اش را در مصالحه حاکم فارس با غارتگران مغول داریم. بر این اساس در آهنگ‌های شیرازی، چیزی به نام موسیقی حماسی نداریم. به همین ترتیب، شیرازی‌ها خیلی اهل عزا و ماتم نیستند و آهنگ‌هایی که معرف غم و اندوه باشد، به نسبت کمتر از آهنگ‌های شاد و امیدسازشان است. حتی ترانه‌های عاشقانه که نوعی ناکامی در آنها پنهان است، ‌لحنی ماتم‌آلود ندارند.

از چهره‌های صاحب‌نام موسیقی شیرازی در عصر حاضر می‌توان به زنده‌یاد صمد بردیده معروف به صمد عقاب اشاره کرد که بیش از ۲۰ آلبوم در کارنامه هنری‌اش دیده می‌شود. علاوه بر وی خواننده‌هایی چون غضنفر راستی و اکبر زیگلری، گلنار دهقان و شکر شیرازی، نقش مهمی در ترویج موسیقی محلی فارس داشته‌اند. اما نقش صمد عقاب بسیار پر رنگ‌تر از دیگران به نظر می‌رسد. اجراهای زیاد و همواره گرم وی در مجالس عروسی و استودیوهای ضبط صدا، نقش رنگارنگی از موسیقی شاد و شیرین شیراز به یادگار نهاده است.

برخی از خوانش‌های هنرمندان شیرازی، کاملا در همان چارچوب موسیقی دستگاهی است و نمی‌توان گفت لزوما متعلق به فرهنگ شیرازی‌اند. این را هم در نظر داشته باشیم که شیراز یکی از کانون‌های شکل‌گیری موسیقی دستگاهی بوده و همچنان، یکی از حافظان قدرتمند موسیقی دستگاهی به شمار می‌رود.

از دیگر هنرمندان شیرازی می‌توان به ایرج سلطانی، رحیم فتحعلی‌زاده، حسین افشار، مرحوم ناصر صدر و همچنین نوازندگان کلیمی استان فارس، همانند مرحوم جلال آقابالا، جلال قانونی، منوچهر شیرازی، لاله‌زار نوازش و داود کاشی اشاره کرد که در این زمینه تاثیرگذار بوده‌اند. هر سرزمین صاحب فرهنگی، علاوه بر نغمه‌های متنوعی که به کار می‌برد، دست‌کم یک یا دو عنصر ویژه دارد که فقط معرف همان سرزمین‌اند و اگر در جای دیگری هم شنیده شوند، در واقع نوعی وام‌گیری فرهنگی است.

بر این اساس، مردمان پارسی‌گوی شیراز و شهرها و روستاهای پیرامونش، یک آواز منحصربه‌فرد دارند که اگر در چارچوب موسیقی دستگاهی جاری می‌شود ولی فقط و فقط شناسنامه‌اش را با نام همین منطقه می‌توان صادر کرد. این آواز به دلیل گیرایی‌اش هم اکنون در همه نقاط مرکزی و جنوب غرب ایران شنوندگان فراوانی دارد. موسیقی مذهبی شیرازی‌ها هم به پیروی از ترانه‌هایشان، کم و بیش لحن مخصوص دارد و معمولا نشانی از موسیقی خاص شیرازی را در آنها می‌توان ردیابی کرد.