اگر بوها را خوب حس نمی کنید, از تمرین غافل نشوید

مجله «نیچرنوروساینس» در شماره نوامبر ۲۰۱۱ خود, نتیجه پژوهش هایی را که دکتر «جولی» و دکتر «دونالد ویلسون» در زمینه کاهش حس بویایی انجام داده اند, منتشر کرده است

مجله «نیچرنوروساینس» در شماره نوامبر ۲۰۱۱ خود، نتیجه پژوهش‌هایی را که دکتر «جولی» و دکتر «دونالد ویلسون» در زمینه کاهش حس بویایی انجام داده ‏اند، منتشر کرده است. محققان این پروژه اظهار امیدواری کرده‏اند که یافته‌های آنها به شناسایی راه‌های درمانی جدید برای کند کردن روند کم شدن حس بویایی در برخی افراد به دلیل کهولت سن یا ابتلا به برخی بیماری‏ها، منجر شود.

رشته‌های اعصاب بویایی، به‏طور طبیعی از قسمت بویایی (که در زیر لوب فرونتال مغز واقع شده است)، منشا گرفته و مستقیما از طریق سوراخ‏های ریزی که حد فاصل حفره جمجمه و حفره بینی است، وارد قسمت‌های فوقانی حفره بینی شده و در آن ناحیه پخش می‌شوند. ذرات بودار معلق در هوا، به هنگام تنفس وارد بینی می‌شود و به این رشته‌های عصبی می‌رسد و باعث تحریک این رشته‌ها می‌شود. این رشته‌ها جریان عصبی ایجادشده را به مغز منتقل می‌کنند و مغز «بوی» مربوطه را درک می‌کند. برای اینکه انسان بوی یک ماده را متوجه شود، شرایطی لازم است:

- مولکول‏های ماده باید فرار باشند، یعنی بتوانند از ماده جدا شده و به پایانه‌های اعصاب بویایی برسند.

- بینی باید باز باشد تا این مولکول‏های فرار بتوانند با عبور از بینی به قسمت‌های فوقانی آن که اعصاب بویایی در آن واقع شده است، برسند.

- سطح داخلی بینی مرطوب است و مایع نازکی روی سطوح دربرگیرنده پایانه‌های اعصاب بویایی را پوشانده است. اکنون مولکول فراری که توانسته از بینی عبور کند و به این ناحیه برسد، باید بتواند در این مایع حل شود تا پایانه‌های اعصاب بویایی آنها را احساس کند. مولکول‌های فرار این اعصاب را تحریک می‌کند تا امواج مربوطه را به مغز مخابره کنند. بدیهی است چنانچه به هر دلیل مسیر تنفس از بینی دچار انسداد یا تنگی شود، ذرات بودار نمی‌توانند به میزان کافی وارد بینی شده و خود را به رشته‌های عصبی بویایی برسانند، در نتیجه حس بویایی فرد مبتلا به انسداد بینی کاهش می‏یابد. التهاب داخل بینی شایع‏ترین علت کاهش حس بویایی است، هرچند انحراف شدید تیغه بینی و پولیپ بینی نیز ممکن است باعث کاهش حس بویایی شود. از عوامل شایعی که باعث التهاب داخل بینی می‌شوند، می‌توان از ویروس سرماخوردگی و همچنین از حساسیت بینی یا آلرژی نام برد. خوشبختانه در این موارد با برطرف شدن التهاب و تورم داخل بینی، مجددا فضای داخل بینی باز می‌شود و بیمار احساس بویایی خود را به دست می‏آورد. متاسفانه نقش ویروس سرماخوردگی فقط به ایجاد تورم در داخل بینی محدود نمی‌شود و در موارد نادری، ویروس مستقیما به عصب بویایی حمله می‌کند و باعث آسیب غیرقابل برگشت آن می‌شود. در این مورد، کاهش حس بویایی یا فقدان آن دایمی خواهد بود. در مواردی نیز ممکن است ضربه وارده به سر باعث شکستگی قاعده جمجمه و در نتیجه قطع شدن اعصاب بویایی شود که باز هم کاهش حس بویایی یا فقدان آن دایمی خواهد بود.

علاوه بر موارد فوق، کاهش حس بویایی همراه با بیماری‏هایی مانند آلزایمر، پارکینسون، اسکیزوفرنی و حتی با روند طبیعی افزایش سن نیز دیده می‌شود. چگونگی و چرایی این موضوع به میزان زیادی تاکنون ناشناخته مانده است، اما دکتر ویلسون و همکارش دریافتند که این کاهش حس بویایی به علت تغییراتی است که در ناحیه مغز اتفاق می‏افتد و در این موارد، حس بویایی با تمرین مناسب قابل بهبود است.

دکتر ویلسون و همکارش، برای انجام این آزمایش، موش‏های تشنه را در جعبه‌های مجزایی که در سه طرف آن سوراخ‏های ریزی تعبیه شده بود، قراردادند و در ادامه مجموعه‏ای از آزمایش‌ها را با ۱۰ بوی مختلف که نسبت به هم تفاوت اندکی داشتند، انجام دادند. اولین گروه از موش‏ها در معرض بویی قرار گرفتند که ترکیبی از همه ۱۰ بوی ذکرشده بود. برای گروه دوم یکی از ۱۰ بو برداشته شد و به جای آن بوی دیگری گذاشته شد و در گروه سوم یک بو برداشته شد و به جای آن اصلا بویی گذاشته نشد. انجام آزمایش به این‌ طریق بود که از سوراخ دیواره میانی جعبه، به‌طور لحظه‏ای بوی خاصی که ترکیبی از چندین بو بود، برای موش آزاد می‌کردند و سپس بسته به نوع بوی آزادشده، از سوراخ دیوار سمت راست یا چپ، به موش تشنه مقدار کمی آب می‌دادند و این کار چندین بار با بوهای مختلف تکرار شد و در نهایت مشاهده شد که موش بعد از هر مرتبه انتشار بو، برای دریافت آب به سمت کدام سوراخ می‌رود. نتایجی که از حالات مختلف به‏ دست آمده بود، بررسی و معلوم شد که هرگاه یک بو از بوی ترکیبی برداشته شود و به جای آن بوی دیگری جایگزین شود، موش به‌راحتی قادر است آن را از بوی اولیه تشخیص دهد، اما اگر یک بو از مجموعه بوی ترکیبی برداشته شود و به جای آن بوی دیگری گذاشته نشود، موش متوجه آن نمی‌شود.

دکتر ویلسون در مرحله بعد توانست با استفاده از جعبه فوق‏الذکر، با شرطی کردن گروه دیگری از موش‏ها، تفاوت میان بوهایی را (که موش‏های گروه اولیه قادر به تفکیک آنها نبودند) به آنها آموزش دهد. وی همچنین موفق شد گروه دیگری از موش‏های تازه را به گونه‏ای آموزش دهد که قادر نباشند بوهایی را که گروه اولیه از همدیگر تفکیک می‌کردند، از یکدیگر تشخیص دهند. دکتر ویلسون در پایان نتیجه‏گیری کرد که هرچند فقدان حس بویایی، ممکن است نشان‏دهنده آسیب سیستم اعصاب بویایی باشد، اما در مواردی این مشکل ناشی از عدم استفاده از حس بویایی است که در این صورت قابل آموزش دادن است و بسته به نوع آموزشی که فرد می‏بیند، حس بویایی وی ممکن است بهتر یا بدتر شود. یافته‌های جدید، این امید را برای مبتلایان به کاهش حس بویایی زنده کرده است که شاید در آینده‏ای نه چندان دور، با گذراندن دوره‌های آموزشی لازم، بتوانند مثل افراد دیگر بوهای مختلف را درک کنند.

دکتر محمدحسن عامری

متخصص گوش، حلق و بینی و جراحی سر و گردن