شخصیت‭ ‬علمی‭ ‬خیام

‮«‬غیاث الدین‭ ‬ابوالفتح‭ ‬عمربن‭ ‬ابراهیم‭ ‬خیام‭ ‬نیشابوری‮»‬‭ ‬نه‭ ‬تنها‭ ‬در‭ ‬میان‭ ‬ایرانیان‭ ‬و‭ ‬فارسی‮ ‬زبانان‭ ‬بلكه‭ ‬نزد‭ ‬جهانیان‭ ‬چهره ای‭ ‬سرشناس‭ ‬در‭ ‬ادبیات,‭ ‬ریاضیات‭ ‬و‭ ‬نجوم‭ ‬به‭ ‬شمار‭ ‬می‮ ‬رود

‮«‬غیاث الدین‭ ‬ابوالفتح‭ ‬عمربن‭ ‬ابراهیم‭ ‬خیام‭ ‬نیشابوری‮»‬‭ ‬نه‭ ‬تنها‭ ‬در‭ ‬میان‭ ‬ایرانیان‭ ‬و‭ ‬فارسی‮ ‬زبانان‭ ‬بلكه‭ ‬نزد‭ ‬جهانیان‭ ‬چهره ای‭ ‬سرشناس‭ ‬در‭ ‬ادبیات،‭ ‬ریاضیات‭ ‬و‭ ‬نجوم‭ ‬به‭ ‬شمار‭ ‬می‮ ‬رود‮.‬‭ ‬هر‭ ‬چند‭ ‬درباره‭ ‬رباعیات‭ ‬و‭ ‬نگرش‭ ‬فلسفی‭ ‬خیام‭ ‬اظهارنظرهای‭ ‬متفاوتی‭ ‬از‭ ‬سوی‭ ‬غربیان‭ ‬صورت‭ ‬گرفته‭ ‬است،‭ ‬اما‭ ‬تمامی‭ ‬آنان‭ ‬در‭ ‬برابر‭ ‬نوآوری‮ ‬های‭ ‬علمی‭ ‬و‭ ‬نبوغ‭ ‬فكری‭ ‬او‭ ‬سر‭ ‬تعظیم‭ ‬فرود‭ ‬آورده اند‮.‬‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬نوشتار‭ ‬به‭ ‬بررسی‭ ‬اظهارنظر‭ ‬منابع‭ ‬غربی‭ ‬درباره‭ ‬خیام‭ ‬می‮ ‬پردازیم‮.‬

دایرهٔالمعارف‭ ‬آنلاین‭ ‬‮«‬ویكی‭ ‬پدیا‮»‬‭ ‬در‭ ‬بخشی‭ ‬از‭ ‬مقاله‭ ‬مبسوط‭ ‬خود‭ ‬ذیل‭ ‬مدخل‭ ‬خیام‭ ‬می‮ ‬نویسد‮:‬‭ ‬خیام‭ ‬در‭ ‬دوران‭ ‬حیاتش‭ ‬به‭ ‬خاطر‭ ‬تبحر‭ ‬در‭ ‬ریاضیات‭ ‬مشهور‭ ‬بود‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬جمله‭ ‬ابداع های‭ ‬معروف‭ ‬او‭ ‬در‭ ‬ریاضیات،‭ ‬حل‭ ‬معادلات‭ ‬درجه‭ ‬‮٣‬‭ ‬از‭ ‬طریق‭ ‬تقطیع‭ ‬سهمی‭ ‬به‭ ‬وسیله‭ ‬دایره‭ ‬است‮.‬‭ ‬هر‭ ‬چند‭ ‬پیش‭ ‬از‭ ‬او‭ ‬هم‭ ‬برخی‭ ‬دانشمندان‭ ‬رویكرد‭ ‬هندسی‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬حل‭ ‬مسائل‭ ‬جبری‭ ‬دنبال‭ ‬كرده‭ ‬بودند،‭ ‬اما‭ ‬خیام‭ ‬این‭ ‬روش‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬تمام‭ ‬مكعبات‭ ‬تعمیم‭ ‬داد‮.‬‭ ‬به‭ ‬علاوه‭ ‬خیام‭ ‬‮«‬بسط‭ ‬دو‭ ‬جمله ای‮»‬‭ ‬را‭ ‬كشف‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬نظریات‭ ‬اقلیدس‭ ‬در‭ ‬زمینه‭ ‬خطوط‭ ‬موازی‭ ‬نیز‭ ‬نقدهایی‭ ‬وارد‭ ‬كرد‮.‬‭ ‬این‭ ‬نقدها‭ ‬به‭ ‬اروپا،‭ ‬مركز‭ ‬گسترش‭ ‬هندسه‭ ‬نااقلیدسی،‭ ‬نیز‭ ‬راه‭ ‬یافت‮.خیام‭ ‬در‭ ‬سال‭ ‬‮٠٧٠١‬‭ ‬میلادی‭ ‬معروف ترین‭ ‬اثر‭ ‬خود‭ ‬در‭ ‬علم‭ ‬جبر‭ ‬را‭ ‬تالیف‭ ‬كرد‮.‬‭ ‬او‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬كتاب‭ ‬معادلات‭ ‬را‭ ‬براساس‭ ‬درجه‭ ‬آنها‭ ‬دسته بندی‭ ‬و‭ ‬قواعدی‭ ‬برای‭ ‬حل‭ ‬معادلات‭ ‬درجه‭ ‬دو‭ ‬ارائه‭ ‬كرد‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬راه حل های‭ ‬امروزی‭ ‬شباهت‭ ‬بسیار‭ ‬دارد‮.‬‭ ‬خیام‭ ‬در‭ ‬كتاب‭ ‬خود‭ ‬روشی‭ ‬هندسی‭ ‬نیز‭ ‬برای‭ ‬حل‭ ‬معادلات‭ ‬درجه‭ ‬سه‭ ‬با‭ ‬ریشه های‭ ‬حقیقی‭ ‬ارائه‭ ‬كرد‮.‬‭ ‬

در‭ ‬این‭ ‬كتاب‭ ‬درباره‭ ‬آرایه‭ ‬مثلثی‭ ‬ضرایب‭ ‬دو‭ ‬جمله ای،‭ ‬معروف‭ ‬به‭ ‬‮«‬مثلث‭ ‬پاسكال‮»‬‭ ‬نیز‭ ‬مطالبی‭ ‬آمده‭ ‬است‮.‬

خیام‭ ‬در‭ ‬سال‭ ‬‮٧٧٠١‬‭ ‬كتاب‭ ‬‮«‬شرح‭ ‬ما‭ ‬اشكل‭ ‬من‭ ‬مصادرات‭ ‬كتاب‭ ‬اقلیدس‮»‬‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬رشته‭ ‬تحریر‭ ‬درآورد‮.‬‭ ‬بخش‭ ‬مهمی‭ ‬از‭ ‬این‭ ‬كتاب‭ ‬به‭ ‬نقد‭ ‬فرضیه‭ ‬مشهور‭ ‬اقلیدس‭ ‬درباره‭ ‬توازی‭ ‬اختصاص‭ ‬دارد‭ ‬كه‭ ‬خیام‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬بخش‭ ‬از‭ ‬دیگر‭ ‬منتقدان‭ ‬پیشی‭ ‬گرفته‭ ‬است‮.‬‭ ‬خیام‭ ‬علاوه‭ ‬بر‭ ‬این ها‭ ‬آثار‭ ‬مهم‭ ‬دیگری‭ ‬نیز‭ ‬در‭ ‬زمینه‭ ‬هندسه‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬ویژه‭ ‬نظریه‭ ‬نسبت ها‭ ‬به‭ ‬ر‭ ‬شته‭ ‬تحریر‭ ‬درآورده‭ ‬است‮.‬خیام‭ ‬در‭ ‬نجوم‭ ‬هم‭ ‬شهرت‭ ‬دارد‮.‬‭ ‬سلطان‭ ‬ملكشاه‭ ‬سلجوقی‭ ‬در‭ ‬سال‭ ‬‮٣٧٠١‬م،‭ ‬از‭ ‬خیام‭ ‬خواست‭ ‬تا‭ ‬به‭ ‬همراه‭ ‬عده‭ ‬زیادی‭ ‬از‭ ‬دانشمندان‭ ‬برجسته،‭ ‬رصدخانه ای‭ ‬بنا‭ ‬كند‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬آن‭ ‬به‭ ‬كار‭ ‬علمی‭ ‬بپردازد‮.‬‭ ‬خیام‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬محاسبات‭ ‬دقیق‭ ‬نجومی،‭ ‬طول‭ ‬سال‭ ‬شمسی‭ ‬را‭ ‬‮٦٥١٨٥٨٩١٢٤٢/٥٦٣‬‭ ‬روز‭ ‬تعیین‭ ‬كرد‮.‬‭ ‬تقویم‭ ‬شمسی‭ ‬براساس‭ ‬این‭ ‬محاسبه،‭ ‬در‭ ‬هر‭ ‬‮٠٠٥٥‬‭ ‬سال،‭ ‬تنها‭ ‬یك‭ ‬ساعت‭ ‬خطا‭ ‬دارد،‭ ‬در‭ ‬حالی‭ ‬كه‭ ‬تقویم‭ ‬گریگوری‭ ‬‮(‬میلادی‮)‬‭ ‬رایج‭ ‬امروز،‭ ‬در‭ ‬هر‭ ‬‮٠٣٣٣‬‭ ‬سال،‭ ‬یك‭ ‬روز‭ ‬خطا‭ ‬دارد‮.‬‭ ‬خیام‭ ‬همچنین‭ ‬تقویم‭ ‬قدیم‭ ‬ایران‭ ‬را‭ ‬اصلاح‭ ‬كرد‭ ‬كه‭ ‬توسط‭ ‬ملكشاه‭ ‬به‭ ‬عنوان‭ ‬تقویم‭ ‬رسمی‭ ‬اعلام‭ ‬شد‮.‬

خیام‭ ‬به‭ ‬خاطر‭ ‬رصدهای‭ ‬نجومی‮ ‬اش‭ ‬در‭ ‬جهان‭ ‬اسلام‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬میان‭ ‬فارسی‮ ‬زبانان‭ ‬چهره‮ ‬‭ ‬شناخته‭ ‬شده ای‭ ‬است‮.‬از‭ ‬دیگر‭ ‬تلاش های‭ ‬علمی‭ ‬خیام‭ ‬می‮ ‬توان‭ ‬به‭ ‬ایستادگی‭ ‬او‭ ‬در‭ ‬برابر‭ ‬نظریه‭ ‬رایج‭ ‬مركزیت‭ ‬زمین‭ ‬اشاره‭ ‬كرد‮.‬‭ ‬خیام‭ ‬با‭ ‬تشكیك‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬نظریه،‭ ‬كه‭ ‬امام‭ ‬غزالی‭ ‬هم‭ ‬به‭ ‬آن‭ ‬قائل‭ ‬بود،‭ ‬بطلان‭ ‬آن‭ ‬را‭ ‬ثابت‭ ‬كرد‮.‬‭ ‬وی‭ ‬برای‭ ‬اثبات‭ ‬گردش‭ ‬كره‭ ‬زمین‭ ‬و‭ ‬سیارات‭ ‬دیگر،‭ ‬ماكتی‭ ‬از‭ ‬منظومه‭ ‬شمسی‭ ‬ساخت‭ ‬كه‭ ‬موقعیت‭ ‬زمین‭ ‬و‭ ‬سایر‭ ‬كرات‭ ‬را‭ ‬نسبت‭ ‬به‭ ‬خورشید‭ ‬نشان‭ ‬می‮ ‬داد‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬تبیین‭ ‬چگونگی‭ ‬پدید‭ ‬آمدن‭ ‬شب‭ ‬و‭ ‬روز،‭ ‬نظریه‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬ثابت‭ ‬كرد‮.‬‭ ‬وی‭ ‬همچنین‭ ‬بر‭ ‬آن‭ ‬بود‭ ‬كه‭ ‬ستارگان‭ ‬اجرام‭ ‬ثابتی‭ ‬هستند‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬صورت‭ ‬حركت‭ ‬به‭ ‬دور‭ ‬زمین،‭ ‬به‭ ‬خاطر‭ ‬جرم‭ ‬زیادشان‭ ‬آتش‭ ‬می‮ ‬گیرند‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬خاكسترتبدیل‭ ‬می‮ ‬شوند‮.‬‭ ‬منجمان‭ ‬مسیحی‭ ‬قرن ها‭ ‬بعد‭ ‬از‭ ‬خیام‭ ‬همین‭ ‬نظریات‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬امروزی‭ ‬مطرح‭ ‬كردند‮.‬

در‭ ‬‮«‬دایرهالمعارف‭ ‬شرق‮»‬‭ ‬نیز‭ ‬درباره‭ ‬خیام‭ ‬چنین‭ ‬می‮ ‬خوانیم‮:‬

خیام‭ ‬درس‭ ‬ال‭ ‬‮٧٧٠١‬‭ ‬م،‭ ‬كتابی‭ ‬مهم‭ ‬نوشت‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬كتاب‭ ‬به‭ ‬حل‭ ‬مسائل‭ ‬ریاضیات‭ ‬اقلیدسی‭ ‬پرداخت،‭ ‬مسائلی‭ ‬كه‭ ‬ریاضیدانان‭ ‬اروپایی‭ ‬‮٠٠٦٥‬‭ ‬سال‭ ‬بعد‭ ‬به‭ ‬حل‭ ‬آن‭ ‬دست‭ ‬یازیدند‮.‬‭ ‬به‭ ‬پاس‭ ‬خدمات‭ ‬نجومی‭ ‬خیام،‭ ‬یكی‭ ‬از‭ ‬دهانه های‭ ‬آتشفشانی‭ ‬ماه‭ ‬به‭ ‬نام‭ ‬او‭ ‬نامیده‭ ‬شده‭ ‬است‮.‬‭ ‬به‭ ‬جز‭ ‬خیام،‭ ‬نام‭ ‬حدود‭ ‬‮٠٠٣‬‭ ‬ریاضیدان‭ ‬بر‭ ‬پدیده های‭ ‬طبیعی‭ ‬ماه‭ ‬نهاده‭ ‬شده‭ ‬كه‭ ‬از‭ ‬جمله‭ ‬آنها‭ ‬می‮ ‬توان‭ ‬به‭ ‬‮«‬ابوالوفای‭ ‬بوزجانی‮»‬‭ ‬،‭ ‬‮«‬ابوریحان‭ ‬بیرونی‮» ‬و‭ ‬‮«‬خوارزمی‮»‬‭ ‬اشاره‭ ‬كرد.در‭ ‬پایگاه‭ ‬اینترنتی‭ ‬answers.comدرباره‭ ‬خیام‭ ‬چنین‭ ‬می‮ ‬خوانیم‮:‬

ثمره‭ ‬تلاش های‭ ‬خیام‭ ‬و‭ ‬دو‭ ‬تن‭ ‬از‭ ‬همكارانش‭ ‬مجموعه ای‭ ‬از‭ ‬جدول های‭ ‬نجومی‭ ‬موسوم‭ ‬به‭ ‬‮«‬زیج‭ ‬ملكشاهی‮»‬‭ ‬بود‭ ‬كه‭ ‬امروزه‭ ‬از‭ ‬این‭ ‬زیج،‭ ‬تنها‭ ‬جدول‭ ‬‮٠٠١‬‭ ‬ستاره‭ ‬ثابت‭ ‬شده‭ ‬باقی‭ ‬مانده‭ ‬است‮.‬‭ ‬عرض‭ ‬جغرافیایی‭ ‬این‭ ‬ستارگان‭ ‬برای‭ ‬سال‭ ‬‮(٥٧٠١)‬‭ ‬داده‭ ‬شده‭ ‬است‮.‬‭ ‬در‭ ‬تقویم های‭ ‬ساسانی‭ ‬و‭ ‬قیصری‭ ‬‮(‬Julian‮)‬‭ ‬رایج‭ ‬در‭ ‬آن‭ ‬زمان‭ ‬هر‭ ‬سال‭ ‬‮٥١/٥٦٣‬‭ ‬روز‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬خطای‭ ‬زیادی‭ ‬دارد،‭ ‬خیام‭ ‬و‭ ‬همكارانش‭ ‬تلاش‭ ‬كردند‭ ‬كه‭ ‬این‭ ‬خطا‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬حداقل‭ ‬برسانند‭ ‬و‭ ‬تقویم‭ ‬دقیقی‭ ‬استخراج‭ ‬كنند‮.‬

شهرت‭ ‬خیام‭ ‬در‭ ‬ریاضیات‭ ‬بیشتر‭ ‬مدیون‭ ‬شرح‭ ‬او‭ ‬بر‭ ‬‮«‬اصول‮»‬‭ ‬اقلیدس‭ ‬و‭ ‬نیز‭ ‬رساله ای‭ ‬در‭ ‬جبر‭ ‬است‮.‬‭ ‬خیام‭ ‬در‭ ‬شرح‭ ‬اصول‭ ‬اقلیدس،‭ ‬به‭ ‬طور‭ ‬ویژه‭ ‬تلاش‭ ‬كرده‭ ‬تا‭ ‬نكات‭ ‬مشكل‭ ‬اعداد‭ ‬گنگ‭ ‬و‭ ‬ارتباط‭ ‬آنها‭ ‬را‭ ‬با‭ ‬اعداد‭ ‬گویا‭ ‬رفع‭ ‬كند‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬همین‭ ‬رهگذر،‭ ‬وی‭ ‬را‭ ‬می‮ ‬توان‭ ‬اولین‭ ‬كسی‭ ‬دانست‭ ‬كه‭ ‬اعداد‭ ‬گنگ‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬شمار‭ ‬اعداد‭ ‬حقیقی‭ ‬به‭ ‬حساب‭ ‬آورده‭ ‬است‮.‬خیام‭ ‬همچنین‭ ‬در‭ ‬رساله‭ ‬خود‭ ‬درباره‭ ‬جبر،‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬دسته بندی‭ ‬معادلات،‭ ‬معادلات‭ ‬درجه‭ ‬سه‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬روش‭ ‬تقطیع‭ ‬مقاطع‭ ‬مخروطی‭ ‬حل‭ ‬می‮ ‬كند‮.‬

‮«‬دایرهٔالمعارف‭ ‬دانشگاه‭ ‬كلمبیا‮»‬‭ ‬نیز‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬ذكر‭ ‬دستاوردهای‭ ‬علمی‭ ‬خیام‭ ‬می‮ ‬نویسد‮:‬‭ ‬هر‭ ‬چند‭ ‬خیام‭ ‬تحقیقات‭ ‬مهمی‭ ‬در‭ ‬ریاضیات‭ ‬انجام‭ ‬داده‭ ‬است،‭ ‬اما‭ ‬شهرت‭ ‬علمی‭ ‬او‭ ‬در‭ ‬غرب‭ ‬تحت الشعاع‭ ‬قدرت‭ ‬شاعری‮ ‬اش‭ ‬قرار‭ ‬گرفته‭ ‬است‮.‬‭ ‬رباعیات‭ ‬خیام‭ ‬كه‭ ‬تا‭ ‬پیش‭ ‬از‭ ‬ترجمه‭ ‬آنها‭ ‬توسط‭ ‬‮«‬ادوارد‭ ‬فیتز‭ ‬جرالد‮»‬‭ ‬در‭ ‬سال‭ ‬‮٩٥٨١‬‭ ‬در‭ ‬اروپا‭ ‬ناشناخته‭ ‬بود،‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬‮ ‬آن‭ ‬بارها‭ ‬و‭ ‬بارها‭ ‬در‭ ‬اروپا‭ ‬چاپ‭ ‬و‭ ‬منتشر‭ ‬شد‮.‬‭ ‬هر‭ ‬چند‭ ‬برخی‭ ‬منتقدان‭ ‬ادبی‭ ‬معتقدند‭ ‬این‭ ‬ترجمه‭ ‬از‭ ‬متن‭ ‬اصلی‭ ‬بسیار‭ ‬فاصله‭ ‬گرفته‭ ‬و‭ ‬خود‭ ‬اثری‭ ‬جداگانه‭ ‬به‭ ‬شمار‭ ‬می‮ ‬رود،‭ ‬اما‭ ‬شكی‭ ‬نیست‭ ‬كه‭ ‬قدرت‭ ‬شعری‭ ‬خیام‭ ‬نیز‭ ‬همچون‭ ‬نبوغ‭ ‬علمی‭ ‬او‭ ‬در‭ ‬سطح‭ ‬بالایی‭ ‬بوده‭ ‬است.اما‭ ‬در‭ ‬زمینه‭ ‬ریاضیات،‭ ‬كار‭ ‬خیام‭ ‬را‭ ‬می‮ ‬توان‭ ‬گامی‭ ‬به‭ ‬سوی‭ ‬اتحاد‭ ‬بخشیدن‭ ‬به‭ ‬جبر‭ ‬و‭ ‬هندسه‭ ‬دانست‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬قرن‭ ‬‮٧١‬‭ ‬م،‭ ‬توسط‭ ‬‮«‬دكارت‮»‬‭ ‬و‭ ‬‮«‬فرما‮»‬‭ ‬انجام‭ ‬گرفت‮.‬‭ ‬خیام‭ ‬عقیده‭ ‬داشت‭ ‬كه‭ ‬جبر‭ ‬تنها‭ ‬به‭ ‬كار‭ ‬بردن‭ ‬ترفندهایی‭ ‬برای‭ ‬به‭ ‬دست‭ ‬آوردن‭ ‬جواب‭ ‬نیست،‭ ‬بلكه‭ ‬دانشی‭ ‬است‭ ‬كه‭ ‬با‭ ‬هندسه‭ ‬ارتباطی‭ ‬عمیق‭ ‬دارد‮.‬‭ ‬او‭ ‬همچنین‭ ‬با‭ ‬تكیه‭ ‬بر‭ ‬روش های‭ ‬هندسی‭ ‬خود‭ ‬معتقد‭ ‬بود‭ ‬كه‭ ‬معادلات‭ ‬دارای‭ ‬درجه‭ ‬بالاتر‭ ‬از‭ ‬‮٣‬‭ ‬به‭ ‬هیچ‭ ‬وجه‭ ‬جلوه‭ ‬خارجی‭ ‬ندارند،‭ ‬چون‭ ‬ما‭ ‬در‭ ‬عالم‭ ‬مشهود‭ ‬تنها‭ ‬سه‭ ‬بعد‭ ‬داریم‮.‬‭ ‬