نیم نگاهی به تکنولوژی و آفات آن

برخلاف خیلی از اندیشمندان علوم اجتماعی که برای مقوله ی تکنولوژی مرز بندی و البته زمان و مکان خاصی را تعیین کرده اند می توان گفت که تکنولوژی نه تنها در زمان و مکان خاصی چهره نشده است, بلکه مرز بندی خاصی نیز نمی توان برای آن درنظر آورد اگرچه با ظهور رنسانس وانقلاب کبیر فرانسه برای آن زمان و مکان معینی معین نمودند و ایجاد و رشد و بالندگی آن را در بطن جامعه تبیین ساخته اند

برخلاف خیلی از اندیشمندان علوم اجتماعی که برای مقوله‌ی تکنولوژی مرز‌بندی و البته زمان‌ و مکان خاصی را تعیین کرده‌اند. می‌توان گفت که تکنولوژی نه تنها در زمان و مکان خاصی چهره نشده است، بلکه مرز‌بندی خاصی نیز نمی‌توان برای آن درنظر آورد. اگرچه با ظهور رنسانس وانقلاب کبیر فرانسه برای آن زمان و مکان معینی معین نمودند و ایجاد و رشد و بالندگی آن را در بطن جامعه تبیین ساخته‌اند. ولی باید ابراز داشت که بشر درازمنه‌ی تاریخ و اعصار مختص به خود همیشه دارای دستاورد و فناوری بوده است. یعنی اگر ما به سه هزار سال پیش برمی‌گردیم و نحوه‌ی زندگی مردم را مشاهده نمائیم ،‌بی‌شک در می‌یابیم که در آن زمان نیز انسانها از تکنولوژی وفناوری مرتبط با زمان خویش برخوردار بوده‌اند و یا کمی جلوتر که می‌آئیم و کشور خود (ایران) را بررسی می‌نمائیم ، این نوع تکنولوژی را به عینه ملاحظه می‌کنیم. به عنوان مثال می‌توان به دستاورد بی‌بدیل و بی‌انباز دوره هخامنشیان اشاره داشت که تخت‌جمشید و دیگر آثار باستانی این دوره مؤید این مدعاست و باز این نوع تکنولوژی و فناوری را می‌توان به تدریج و بصورت نسبی در زمان‌های دیگر نیز تا به امروز در کشور ایران ملاحظه نمود. کما اینکه ما این نوع تطور وگونه‌به‌گون شدن را در دیگر جوامع نیز شاهد هستیم. لذا به نظر می‌آید که تکنولوژی قابل تحول و یا به اصطلاح تحول را به خود نمی‌گیرد، بلکه می‌توان گفت که تکنولوژی قابل تغییر است. هر چند خیلی از صاحب‌نظران این مقوله با این دیدگاه متفق‌القول نیستند. چه این که همانطور که ذکر آن رفت اغلب تکنولوژی را دارای زمان و مکان خاصی می‌دانند، ضمن اینکه آن را قابل تحول نیز می‌پندارند، یعنی به بیانی برتحول برانگیزی آن اعتقاد راسخ دارند.

به هر روی هر چند هدف از نگاشتن این مقاله بیشتر ارائه‌ی تعاریفی جامع از تکنولوژی و نگاهی واقع‌بین به آفات تکنولوژی است که درپی می‌آید، اما آنچه که در زمینه‌ی مقوله‌ی تکنولوژی عنوان گردید، از این نگاه به چند دلیل می‌تواند برای خواننده معقول و مقبول افتد:

ـ نخست چون تکنولوژی یک نوع ابتکار ونوآوری است و این نوع نوآوری و ابتکار تنها از دست بشر ساخته است. بنابراین نمی‌توان گفت که بشر دیروز با بشر امروز در تفاوت مطلق است. کمااینکه اکثر نوآوری‌ها و بستر‌ها ی فکری از آن دیروز می‌باشند و ما براساس همان قواعد در حرکتیم. مضاف براینکه می‌توان گفت به همان اندازه که زمان تغییر می‌کند، بشر نیز در تغییر در جهت جواب به زمانه خود وخواسته‌های این زمان است.

ـ دوم اینکه : اگر تعریف ما از تکنولوژی شناخت فن باشد یا شناختن صنعت و یا فناوری و به بیانی دیگر آوردن فن باشدبا ید که در اعصار گذشته تا حال و آینده این موارد بوده و خواهد بود. بنابراین نمی‌توان گفت که بشر دیروز از فناوری برخوردار نبوده،‌ولی بشر امروز به تکامل فناوری وتکنولوژی رسیده است.

نکته سوم همان دو مقوله‌ی تغییر و تحول است که خیلی‌ها برتحول تکنولوژی مهر تصدیق می‌زنند، در صورتی‌که فناوری همیشه همراه بشر بوده است و تنها بشر در تغییر آن نقش داشته است ونه تحول اساسی آن. چرا که اگر در زوایای مختلف به تکنولوژی بپردازیم و بنا برتعریف آن نظر بدهیم، یقیناً خیلی از فناوری‌ها در حوزه‌های علوم اجتماعی اعم از فرهنگ و ادب، سیاست‌ ، اخلاق، اقتصاد وصنعت و... در خیلی از موارد تغییر یافته است، ولی در اغلب و یا می‌توان گفت اصلاً تغییری را مشاهده نمی‌کنیم. به طوری‌که اختراع برق توسط ادیسون و تلفن توسط گراهام‌بل و شعر توسط فردوسی و حافظ و سعدی از این دسته‌اند. که دو مورد اول در تغییر بوده‌اند، ولی سه مورد دیگر هنوز هم هنرنمایی می‌کنند. و اما تعاریفی از تکنولوژی که البته برای وارد شدن به هر مقوله‌ای ابتدا شناخت از آن مقوله‌ی مهم و حیاتی به نظر می‌آید. با اینکه در کتاب حکمت ومعیشت از دکتر عبدالکریم سروش با بحثی بنام صنعت و قناعت برمی‌خوریم ودر مقاله‌ای در جواب به دکتر صابری با آفات تکنولوژی آشنا می‌شویم.ولی باید گفت که علاوه بر تقابل دیدگاه‌ها در این زمینه و آن هم در ایران، طبعاً در دیگر جوامع نیز با این‌گونه اختلاف سلایق و دیدگاه‌ها مواجه‌ایم. یعنی نگاه به مقوله‌ی تکنولوژی همیشه در دوحوزه بنام محاسن و معایب محل بحث بوده و هست. چه این که برخی معتقدند که تکنولوژی وقتی می‌آید با خود محاسن و نیازهای مثبت و منتج جامعه را می‌آورد و برخی نیز تنها بر معایب آن انگشت اعتراض را می‌گذارند و البته برخی هم علاوه بر ظهور آفات آن برمحاسن آن نیز مهر تأیید می‌زنند که می‌توان دیدگاه این قلم را بامورد آخر همگون دانست.

الف) تعاریفی از تکنولوژی :

۱) در فرهنگ لغات فارسی از واژه‌ی تکنولوژی به معنی علم به صنایع و حرفه‌ها و مجموع اصطلاحات فنی و صنعتی یاد شده است. واژه‌هایی مترادف با این واژه نیز وجود دارد که بترتیب عبارتند از:

۱) تکنیسین : به معنی اهل فن، ذی‌فن ، شخص مطلع بفنون صنعت

۲) تکنیک :‌ فنی ، آزمایش فنی ، هنر ، کارفنی ، قاعده‌ی فنی

۳) تکنی کالر: روشی که هنرمند برای بهتر نشان دادن هنر و ادراک خود اختیار می‌کند.

۴) تکنوکرات: به معنای صاحب فن و دانش، صاحب نظری وسیع.

۵) تکوین که این واژه در تلفظ و البته نوشتن سنخیتی با تکنولوژی ندارد، ولی در معنی با آن مشترک است. به معنی بوجود آمدن، هستی دادن، آفریدن ، احداث کردن.

۶) فناوری : به معنی آوردن فن و یا خلق کردن فن و واژه‌هایی از قبیل ابتکار و خلاقیت نیز در زوایایی با این واژه یعنی تکنولوژی مترادفند. بنابراین اگر با کمی تأمل به مفاهیم واژه‌های ذکر شده، بنگریم ، در می‌یابیم که دربار مفهومی با این واژه (تکنولوژی) دارای وجه اشتراکاتی می باشند و البته از دید افراد متخصص نیز می‌توان این واژه را در برخی از رشته‌ها دارای بار مفهومی‌ی مجزایی دانست.

اما از این نظر می‌توان تکنولوژی را چنین تعریف نمود : تکنولوژی یعنی آنچه که به کمک فن شناخته می‌شود یا آنچه که دستاورد دست و تفکر بشر است، یعنی بشر با کمک از استعداد و دانش خویش موفق به خلق و یا ابتکار چیزی می‌شود. افزون بر اینکه این دستاورد با پشتوانه‌ی محکمی که ذکر آن رفت بنام تفکر صورت گرفته باشد.

۲) آفات تکنولوژی :

همانطور که ذکر آن می‌رفت ، باید گفت که خیلی از افراد به آفات تکنولوژی یا اعتقاد ندارند و یا اینکه برای آن آفاتی را ترسیم نکرده‌اند. اما بی‌کم و کاست باید اذعان داشت که آنچه معقول است این است که تکنولوژی نیز به سهم و نوبه‌ی خود دارای آفاتی است. این را بدین دلیل می‌توان به اثبات رساند که اگر تعریف ما از تکنولوژی صنعتی نو باشد و یا یک نوع نوآوری آن هم توسط بشر باشد،بی گمن دارای معایب نیز هست. چه اینکه ما نمی‌توانیم بگوئیم :‌ کامپیوتر خلق شده‌است، ولی عاری از آفات و معایب است. هرچند ویژگی بارز صنعت و تکنولوژی همیشه نوآوری و خدمت‌رسانی‌ی نو و تازه است وبشر نیز از آن استفاده لازم را می‌برد، اما این را هم نباید از ذهن بدور ساخت که همین بشر نیز باید نوع‌درست استفاده کردن از آن را بیاموزد. یعنی کامپیوتر یا موبایل به عنوان یک صنعت نوپا در وهله‌ی اول چون با

خود یکسری منویات ویژه یا به بیانی نیازهای ویژه را می‌آورد، طبعاً در جهت هضم این منویات ویژه باید آموزش صحیح نیز باشد و الا همان آفتی که می‌گوییم دامنگیر فرد می‌شود.

چراکه فرد از این نوع تکنولوژی شناخت لازم را ندارد. البته امروزه در جوامع پیشرفته که خود بانی اکثر تکنولوژی ها اعم از ماهواره، کامپیوتر، موبایل، دوربین‌های مدرن، سی دی، سفینه های پسا مدرن ودر کل صنعت الکتر ونیک هستند،این مهم جا افتاده است و اغلب آفات آن به کشورهای جهان سوم بر می‌گردد.زیرا که همین کشورها نیز در وهله‌ی اول با این نوع تکنولوژی‌ها عجین نبوده‌اند که به مرور زمان آشنا شده اند.اما با این که خود به این نوع آشنایی (تکنولوژی)آشنا شده‌اند ،ولی در جهت رشد و پویا یی وگسترش مثبت وآموزنده‌ی آن دربین کشور های جهان سوم نکوشیده‌اند، بلکه درصدد برآمده اند تا هر بیشتربه اهداف اقتصادی ومالی خود در بطن این کشورها برسند وبی تردید نه تزریق فرهنگ وعلوم سازنده که در این جا با ید ابراز داشت، این نوع کشورها بی شک با مشکلات ویژه‌ای نیز مواجه خواهندشد . بنابراین از منظر این قلم تکنولوژی تحت هر شرایطی خوب است. چون دید جامعه را نسبت به خود و پیرامون خود باز می‌کند. ولی به شرطی که از این نوع تکنولوژی درست و بهینه استفاده گردد. درست بدین خاطر که استفاده کننده جهتی را برای جواب به معیارهای انسانی‌اش را دریابد و ناخودآگاه از چاله به چاه نیفتد وبهینه بدین مفهوم که ابتدا شناخت لازم را از آن تکنولوژی دریافت نماید و بعد از ویژگی‌های لازم آن تکنولوژی تمتع جوید. ولی متأسفانه امروزه آنچه که احساس می‌شود، چیزی خلاف این دو مورد است. چرا که هر صنعتی اعم از رسانه‌های جمعی، البسه، اقلام مصرفی و غیرمصرفی و هرآنچه که به عنوان یک نیاز اولیه و احیاناً‌ ثانویه وارد کشورهای جهان سوم می‌گردد، بی‌شک به نکات منفی آن بیشتر از آموزه‌های مثبت آن توجه می‌شود و این مهم نیز به علت عدم آگاهی مردم نسبت به ویژگی‌های بارز آن تکنولوژی و یا فناوری است.

در این جا مهمترین راهکار در جهت برون رفت از این مهم ، آموزش صحیح با پردازشی کارآمد مبنی بر آشنایی مردم با این نوع تکنولوژی هاست. یعنی به بیانی هر تکنولوژی‌ای که وارد یک جامعه می‌شود ابتدا باید تعاریف درستی از آن توسط متخصصین به عام ارائه گردد و بعد در سطوح جامعه پخش شود که منبعد تبعات آن متوجه جامعه و زیان‌آور تلقی نشود. کمااینکه ورود تکنولوژی د رجوامع پیشرفته نیز بدون برنامه‌های لازم و اصولی صورت نمی‌پذیرد. بنابراین می‌توان چنین برداشت نمود که هر تکنولوژی‌ای دارای تبعاتی است و از این تبعات نیز نباید بدون مطالعه کاربردی و برنامه‌ریزی درست استفاده برد. به عنوانشال می توان نوآوری‌هایی که در زمینه‌ی مواد مخدر وارد ایران شده‌اند، اشاره کرد. نوآوری‌هایی از قبیل کراک، اکس، کریستال، شیشه ، قرص‌های نیروزا وسایر مواد مرگ‌آور. در تحلیل این نوع نوآوری‌ها باید گفت که قبل از اینکه تبعات آن بررسی شوند، اثر این تبعات بصورت مخرب در جامعه‌ی ما شیوع و پایگاه زده است. به طوری که صدها جوان را روزانه از زندگی وحیات می‌اندازند. در این جا باید گفت که این نوع مواد با اینکه از ویژگی‌های سطحی و مسکن‌وار برخودارند و نوآوری آنها نسبت به سیگار و تریاک بصورت سطحی بهتر نشان می‌دهد.

لذا مصرف کننده نیز بدون آگاهی از تبعات مخرب آن در گرداب مخوف آنها افتاده و دیگر برای آن نیز نمی‌توان راه برگشتی تصور نمود. در زوایای دیگری نیز تکنولوژی محل بحثمیبا شد.. یعنی با اینکه تکنولوژی برای جامعه آفت آوراست، برای خویش نیز آفاتی را به همراه دارد. بدین جهت که در برخی مواقع بازار آن کساد می‌شود. به عنوان مثال می‌توان به کتاب اشاره داشت که با اینکه صنعت نویسنده است و یک نوع ابتکار به شمار می‌آید ، ولی در جوامع پیرامونی کتابخوان به دلایلی کم است. بنابراین خواسته‌های این نوع تکنولوژی با این تعابیر برآورده نمی‌شود. و یا می‌توان طیف پزشکان را در جامعه‌ی ایران برشمرد که قبل از انقلاب شمار آنها کم بود، ولی آمار بیماران بی‌اندازه و در این جا بود که پزشک با خواسته‌های مادی وعلمی خود فاصله داشت،‌اما با ظهور انقلاب اسلامی آمار پزشکان چندین برابر بیماران شد.

نکته‌ی مهم نهفته در این مطلب شاید گفت همان اقدام تکنولوژی بر علیه تکنولوژی است چراکه با آمدن امکانات و سرویس‌های بهداشتی و درمانی و جلوگیری و پیشگیری از امراض توسط همین افراد (پزشکان) بازار درآمد آنها پایین آمد.

(تکنولوژی برعلیه تکنولوژی) و نکته دیگر آمار بی‌ سوادان ما قبل از انقلاب با آمار باسوادان بعد از انقلاب است. که در آن زمان کار فراوان بود، ولی باسواد یا نیروی انسانی کم بود. اما امروزه باسواد فراوان است، ولی کار قلیل.

علت این نوع تکنولوژی نیز بسیار روشن است چراکه باز می‌توان همان اقدام تکنولوژی را برعلیه تکنولوژی مسبب اصلی دانست. با این تفاوت که در مورد اول تکنولوژی با ایجاد کار و اشتغال موقعیت خویش را نیز حفظ می‌کند، ولی درمورد تکنولوژی دوم این‌مهم اتفاق نمی‌افتد. چون آفات تکنولوژی به خود تکنولوژی برمی‌گردد. یعنی تکنولوژی ایجاد سواد فراوان کرده‌است اما در تأمین آن نکوشیده و یا احیاناً با مشکل مواجه شده‌است. بنابراین تکنولوژی می‌تواند با بررسی کامل، آن هم در ابعاد مختلف برای جامعه در جهت رشد و تعالی سودمند واقع شود و البته عکس آن نیز می‌تواند صادق باشد. یعنی تکنولوژی می‌تواند بدون بررسی در ابعاد مختلف در جهت رکود و مرگ جامعه نیز مضر جلوه نماید.

عابدین پاپی