فناوری زیستی در ایران

بیوتكنولوژی, به تنهایی یك علم نیست, بلكه مجموعه ای از تكنیك ها, روش ها و راهبردهایی است كه می تواند منجر به بهبود, اصلاح و تغییر ویژگی ها, فرآیند فرآورده ها و منابع موجود شود

امروزه نقش علوم و تكنولوژی در فرآیند توسعه، كاملاً محرز و امری اجتناب ناپذیر است. به بیان دیگر، تكنولوژی زیربنای توسعه است. توسعه تكنولوژی نیز امری اتفاقی و خود به خودی نیست، بلكه نیازمند برنامه ریزی و تدوین سیاست های واقع بینانه و راهبردی است. از این رو در برنامه ریزی كلان توسعه، باید ملاحظات علمی و تكنولوژی به شدت مد نظر قرار گیرد. نتایج چشمگیر چنین ملاحظاتی، در بسیاری از كشورهای توسعه یافته صنعتی كاملاً احساس می شود.زمانی كه محور همه برنامه ها، فعالیت ها، بحث ها و صحبت بر پایه توسعه تكنولوژی باشد و همه مسئولان، از عالی ترین تا پایین ترین سطوح اجرایی، بر اهمیت و نقش راهبردی آن تأكید داشته باشند و به صورت علمی و عملی نیز در همان راستا حركت كنند، می توان امید داشت كه دستیابی به توسعه امكا ن پذیر است.

همگان می دانیم كه منابع طبیعی، نفت و گاز كشورمان روزی به پایان خواهد رسید و اتكا به این منابع در درازمدت به نفع جامعه رو به رشد ما نخواهد بود. از سویی در جهان كنونی كه عرصه تاخت و تاز علم و تكنولوژی است، اگر به فكر چاره ای اساسی نباشیم، شكست و اضمحلال ما حتمی است. بنابراین باید برنامه توسعه و سازندگی كشور بر پایه توسعه تكنولوژی باشد. بیوتكنولوژی، به تنهایی یك علم نیست، بلكه مجموعه ای از تكنیك ها، روش ها و راهبردهایی است كه می تواند منجر به بهبود، اصلاح و تغییر ویژگی ها، فرآیند فرآورده ها و منابع موجود شود. بیوتكنولوژی مدرن در سال ۱۹۷۰ با شكوفایی دستكاری ژنتیكی و مهندسی ژنتیك ابداع شده و به نام بیوتكنولوژی مدرن مشهور شده است و دنیا با سرعت سرسام آوری در این زمینه به پیش می رود و حجم تجارت جهانی و سهام شركت هایی كه با بیوتكنولوژی پیش می روند نیز روز به روز در حال افزایش است. همانند سایر كشورها، بیوتكنولوژی اولویتی قابل ملاحظه در كشور ما محسوب می شود. كارشناسان ،تصویب سند ملی زیست فناوری از سوی هیأت دولت در اردیبهشت ماه سال گذشته را نیز در همین راستا ارزیابی می كنند. البته این سند تاكنون كه حدود یك سال از زمان تصویب آن می گذرد، به مرحله اجرا در نیامده و متأسفانه در چم وخم مسائل اداری و بوروكراسی، اسیر شده و هیچ سازمانی نیز خود را موظف به پاسخگویی در این زمینه نمی داند. جادارد كه با توجه به نقش ساختاری بیوتكنولوژی در توسعه ملی، برنامه ریزی ها و جهت گیری های مشخص در این امر برای توسعه بیوتكنولوژی صورت پذیرد تا بتوان در سایه این علم و سایر علوم پیشرفته در جهت توسعه ودستیابی به امنیت ملی سود بجوییم. با توجه به مسائل عنوان شده با چند تن از استادان، پژوهشگران و فعالان بیوتكنولوژی درباره وضعیت این رشته در كشورمان گفت وگویی انجام داده ایم كه می خوانید.

* با توجه به اهمیت و نقش بیوتكنولوژی درآینده جهان، وضعیت كشورمان را در این زمینه چگونه ارزیابی می كنید؟

▪ دكتر حسین نادری منش، رئیس دانشكده علوم دانشگاه تربیت مدرس: جهتی را كه انتخاب كرده ایم، مناسب است و شیبی كه درآن حركت می كنیم نیز بسیار منطقی است. اما با مطالبی كه ادعا می كنیم یعنی كشوری با ایده های نو و تفكر مستقل در یك منطقه مهم، با ایده آل ها و جایگاه مناسب خودمان هنوز فاصله داریم. امروز اتفاق مهمی در جامعه و افراد آن رخ داده و آن بحث اقتصاد دانایی محور است. یعنی به این تفكر عمومی رسیده ایم كه بقای ما به ویژه به عنوان یك نظام و یك كشور كه اگر بخواهیم توسعه پیدا كنیم، نفت یا منابع زیرزمینی و ... نیست، بلكه در این است كه انسان های متخصص داشته باشیم و به عبارتی نرم افزار تولید سخت افزار تكنولوژی داشته باشیم و از جمله اینها بحث بیوتكنولوژی است. حركت های خوبی در این رشته صورت گرفت، هر چند كه بعضی از آنها خیلی شعاری شده است، اما امیدواریم اتفاقی كه بر سر IT آمد، در مورد بیوتكنولوژی تكرار نشود، هر چند شاهد این هستیم كه هنوز اتفاق خاصی نیفتاده، عده ای بحث می كنند كه بیوتكنولوژی هم به جایی نرسید، باید به سراغ نانوتكنولوژی برویم.

▪ دكتر عباس كبریایی زاده، دانشیار دانشكده علوم پزشكی و مشاور وزیر بهداشت در امور بیوتكنولوژی وفرآورده های بیولوژیك: بیوتكنولوژی در ایران، جدا از سایر علوم نوین نیست. به موازات پیشرفت هایی كه در سایر رشته های نوین داریم در این شاخه هم توجهاتی صورت گرفته و پیشرفت هایی داشته ایم. اما گلایه ای كه این جا مطرح می شود، این است كه توجه مسئولان كشور به مقوله بیوتكنولوژی در حد و جایگاه شایسته آن نبوده است.

در شاخه علوم پزشكی، برنامه استراتژیك توسعه بیوتكنولوژی پزشكی كشور به طور جدی در سال ۷۶ و ۷۷ مورد توجه قرار گرفته و برنامه مدون بیوتكنولوژی كشور در شاخه پزشكی از سال ۱۳۸۰ آماده شد كه هرگز به اجرا در نیامد. یكی از اشكالاتی كه در علوم نو، گریبانگیر برنامه های كشور است، به نظر من جوزدگی است. یعنی به محض این كه بحث جدیدی مطرح می شود مثل بحث نانوتكنولوژی و غیره، بحث های دیگر رها می شود و برنامه هایی را كه قبلاً برای آنها سرمایه های زیادی هزینه كرده ایم، متخصصان بسیار پرورش یافته و آموزش دیده را به دست فراموشی می سپاریم. بنابراین یكی از نكاتی كه می خواهم به آن اشاره كنم، این است كه متأسفانه در ۵-۴ سال اخیر آن چنان كه باید و شاید به بحث بیوتكنولوژی، توجه در خور شأن آن نشده است.بحثی كه در كشور مطرح می شود، این است كه منابع محدود است، ما هم قبول داریم اما سئوال اصلی این است كه آیا از منابع محدود كشور بهینه استفاده می شود؟ اگر همان منابع محدود بهینه به كار گرفته شوند، می توانیم به نحو احسن از آنها استفاده كنیم و این مهم محقق نخواهد شد مگر با برنامه ریزی و به كار گیری آنها در قالب یك برنامه مدون.

دكتر عباس كبریایی زاده

▪ دكتر مجید معنوی، معاون علوم زیستی دفتر همكاری های فناوری ریاست جمهوری: در بحث ارزیابی بیوتكنولوژی ، من فكر می كنم باید مؤلفه های اساسی حوزه تكنولوژی كه عملاً بخش های نرم افزاری، سخت افزاری و دانش محوری است، مورد توجه قرار بگیرد و ببینیم كه طی تلاش چند سال گذشته وضعیت بیوتكنولوژی كشور در این ابعاد چگونه رشد كرده است. من احساس می كنم كه هر نگاه منصفی قائل به این معنی خواهد بود كه طی ۱۰ الی ۱۵ سال گذشته وضعیت بیوتكنولوژی به لحاظ ارتقای توان نیروی انسانی مورد نیاز رشد خوبی داشته و ما توانسته ایم در سطح كشور و در مقایسه با منطقه، نیروهای زیادی را درعرصه های مختلف بیوتكنولوژی تربیت كنیم. همچنین توانسته ایم از پتانسیل نیروهای آموزش دیده خارج از كشور هم به نحو نسبتاً مطلوبی بهره مند شویم. در بعد سخت افزاری، كشور با یك سری محدودیت ها مواجه است، ولی خوشبختانه بخشی از زیر ساخت های مورد نیاز برای استفاده از بیوتكنوژی مدرن در كشور عملاً راه اندازی شده و این توسعه سخت افزاری زمینه و بستری را برای بروز توانائی ها و خلاقیت های نیروی انسانی به دنبال داشته است. در بحث دانش فنی باید عنوان كرد كه تكنولوژی كه از بعد دانش فنی مد نظر قرار می گیرد، عنصر تأثیرگذار و پارامتر حیاتی برای توسعه هر بخش است، كه دستیابی به آن از بحث توسعه درون زا و اتكا به دستاوردهای تحقیقی یا توسعه برون زا به معنی انتقال دانش فنی عملاً دوره های گذار و مقطع زمانی خاصی را مورد نیاز دارد كه یك برنامه ریزی مدون را طلب می كند. در این راستا، كشور توفیقاتی نسبی داشته و توانسته به بخشی از تكنولوژی های اساسی بخش بیوتكنولوژی مسلط شود.

▪ دكتر محمدحسین صنعتی رئیس پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیك و زیست فناوری:در حال حاضر آمریكا، كانادا، ژاپن و استرالیا و برخی كشورهای اروپایی در رأس كشورهای پیشرفته در زمینه بیوتكنولوژی قرار دارند و در بین كشورهای در حال توسعه نیز بیشترین پیشرفت را كشورهایی مثل هند، چین، كره جنوبی، مالزی، تایلند و فیلیپین داشته اند، در مجموع كشور ما از جایگاه مطلوبی در بین كشورهای در حال توسعه برخوردار است. در حال حاضر بخش عمده ای از زیرساخت های لازم فراهم شده، از سوی دیگر اغلب دانشگاه ها و مراكز تحقیقاتی كشور بخش هایی را در زمینه بیوتكنولوژی دایر كرده اند. در مجموع برای توسعه بیوتكنولوژی در كشور امكانات نسبتاً خوبی فراهم شده كه البته هنوز در مراحل اولیه توسعه این فناوری هستیم و اگر خواهان توسعه واقعی بیوتكنولوژی در كشور باشیم، پیش از هر چیز باید زمینه اجرای هرچه سریعتر سند ملی زیست فناوری كشور را فراهم كنیم.

---