بهداشت و امنیت بین المللی

مسایل بهداشتی امروزه به سرعت جهانی و فراگیر شده و مرز نمی شناسد جذام در قرن چهارم قبل از میلاد و در نتیجه لشکر کشی های اسکندر کبیر از آسیا به اروپا سرایت کرد در سال ۱۳۴۰ مرگ سیاه از آسیای مرکزی آغاز شد و اروپا و خاورمیانه را فرا گرفت

مسایل بهداشتی امروزه به سرعت جهانی و فراگیر شده و مرز نمی شناسد. جذام در قرن چهارم قبل از میلاد و در نتیجه لشکر کشی های اسکندر کبیر از آسیا به اروپا سرایت کرد. در سال ۱۳۴۰ مرگ سیاه از آسیای مرکزی آغاز شد و اروپا و خاورمیانه را فرا گرفت. در دوران جدید (دوره مسافرت های سریع و تجارت های بین المللی) خطرات بهداشتی خصلتی جهانی به خود گرفته است و هم پیوندی شتابان جهان گسترش بیماری هایی چون ایدز را در فراسوی مرزها آسانتر از گذشته ساخته است.

امروز ویروس ها سراسر جهان را زیر پا می گذارند و مرزها را طی می کنند تا به تمام دنیا سرایت کنند. از سوی دیگر جهان طی سه دهه گذشته شاهد ظهور بیماری های مسری جدید پیدایش مجدد بیماری های قدیمی و شیوه مقاومت در برابر تعداد زیادی از بیماری ها بوده است. خشکسالی و کمبود مواد غذایی موجب حرکت موج های انسانی می شود که مخاطرات بهداشتی همزاد آن است. هر روز امراض جدیدی دامنگیر بشر می شود که کشورهای فقیر ابزار مقابله با آنها را در اختیار ندارند. لذا این امراض در کشورهای مزبور به سرعت منتشر شده و حاد و عفونی می شود. بنابراین کشورهای فقیر در زمینه بهداشتی بایک معضل دوگانه روبرو می شوند.

از یک سو جلوگیری و صرف بودجه زیاد برای بیماری های قدیمی و ریشه کن کردن آنها و از سوی دیگر سیاست گذاری در زمینه مقابله با بیماری های جدید و جلوگیری از تبدیل شدن آن به مسئله ای جهانی و امنیتی که هم امنیت داخل و هم امنیت جهان را به خطر می اندازد. این معضلات شکنندگی دولت های کشور های فقیر را افزایش می دهد و آنها برای روبرو شدن با این بحران ها نیازمند کمک کشورهای قدرتمندتر می باشند. زیرا اگر این بحران ها مهار نشود و به دیگر کشورها سرایت کند تبدیل به مسئله ای امنیتی و بین المللی خواهد شد. (۱)

● امنیت و بهداشت

در دوران پس از جنگ سرد مفهوم امنیت کم کم دچار تغییر شد و این تغییرات باعث توجه روزافزون سیاست گذاران و اندیشمندان به سوی مفاهیم در حال تغییر امنیت و رابطه آن با دیگر متغیرها شد. یکی از این متغیرها بهداشت بود.

رابطه بهداشت و امنیت جهانی هر روز به مراتب بیشتر از گذشته مورد توجه قرار گرفت و این به دلیل افزایش بیماری های مهلک و چاره جویی جهانی برای مقابله با آن بود. در تعاریفی که ارائه می شد امنیت دیگر به معنای دفاع از کشور در برابر حمله نظامی خارجی نبود بلکه مفهوم آن دیگر مرز نمی شناخت. با پایان یافتن جنگ سرد توجه بیشتری به این مسئله معطوف شد که مفاهیم سنتی امنیت که مفاهیمی دولت محور هستند و بیشتر بر مسایل نظامی تاکید دارند اهمیت خود را از دست دادند و بشتر به بعد امنیت شخصی و انسانی توجه می شد. در مفاهیم جدید امنیت نه تنها شیوع بیماری های واگیردار مورد توجه قرار می گیرد بلکه مسایلی همچون مهاجرت جمعی قاچاق مواد مخدر و گرم شدن کره زمین به عنوان تهدیدی علیه امنیت بین المللی محسوب می شوند.

این مفاهیم جدید باعث شد تا واژه امنیت انسانی برای اولین بار وارد ادبیات جهانی بشود. در بحث امنیت انسانی مسئله امنیت بیشتر از آنکه در سطح حکومت مورد توجه قرار گیرد در سطح فرد مورد توجه قرار می گیرد. بنابراین تعریف امنیت به معنای بهبود کیفیت زندگی فرد است. امنیت انسانی به معنای رهایی از سختی های زندگی و رهایی از خویشتن و قید و بند نگرانی هایی است که زندگی فرد انسانی را مورد تهدید قرار می دهد. با توجه به چنین پیش زمینه ای از مسایل امنیتی یک موضوع بهداشتی مانند ایدز آنفولانزا و.... می تواند به یک موضوع امنیتی تبدیل شود. افزایش توجه به ابعاد غیر نظامی مقوله امنیت راه را برای ورود بازیگران جدیدی نیز به حوزه امنیت هموار کرده است. از جمله این بازیگران می توان به سازمان های غیر دولتی به طور عام و سازمان های غیر دولتی توسعه ای یا بهداشتی به طور خاص اشاره کرد.

در ادبیات مربوط به مطالعات امنیتی جدید به ارتباط بهداشت و امنیت و نیز پیامدهای امنیتی بیماری های فراگیر توجه شده است. ادبیات بهداشت و امنیت به این مسئله می پردازد که آیا مشکلات بهداشتی تهدیدی برای امنیت محسوب می شود یا خیر و اگر جواب مثبت است چرا مشکلات بهداشتی امنیت را تهدید می کند. فقر, بیماری های مسری, تخریب محیط زیست و جنگ هر یک دیگری را طی یک چرخه مهلک تغذیه می کنند. بیماری هایی نظیر مالاریا, ایدز, آنفولانزا همچنان موجب مرگ شمار زیادی شده و فقر را تقویت می کنند. بیماری و فقر به نوبت با تخریب محیط زیست مرتبطند. تغییر اقلیم وقوع بیماری های مسری مثل مالاریا و تب دانگ را وخیمتر می کند. تنش های زیست محیطی و جمعیت های بزرگ و کمبود های سرزمین و سایر منابع طبیعی می تواند در بروز خشونت شهری سهم داشته باشد و شاهدیم که امنیت مرفه ترین کشور می تواند در گرو توانایی فقیرترین کشور در برخورد با یک بیماری در حال ظهور باشد. تاکنون اغلب دولت های ملی تلاش برای سلامت شهروندان خود را بدون اتکا به همکاری های فرامرزی انجام می دادند اما با افزایش ترددهای فرامرزی کنترل دولت ها بر وضعیت بهداشت و سلامت جامعه تضعیف شده و از سویی دیگر پیامد عملکرد دولت ها نیز از محدوده ملی فراتر رفته است.

از آنجا که تهدیدات بهداشتی در جهان امروز خصلتی بین المللی پیدا کرده است لذا اقدام ملی و در برخی موارد منطقه ای نیز برای مقابله با این چالش ها کفایت نمی کند. در این موارد همبستگی و مشارکت جامعه بین المللی ضروری است. یک مثال بارز در این مورد تلاش کشور های غربی برای مهار بیماری هایی چون مالاریاست. این بیماری اگرچه مدت هاست که در غرب ریشه کن شده است اما هنوز در جهان رو به توسعه قربانیان فراوانی می گیرد. نمونه دیگر به امتناع دولت چین از انتشار اطلاعات مربوط به سارس در مراحل اولیه آن مربوط می شود. دلیل چین برای این کار ترس از وارد آوردن خسارت به اقتصاد و آبروی جهانی این کشور بود ولی جامعه بین المللی دست روی دست نگذاشت و مستقل از چین قدم به میدان مبارزه با سارس گذاشت. (۲)

● چالش ها و محورهای بهداشت امنیتی در جهان امروز

کشورهای غربی بیش از یک دهه است که در خصوص رابطه بهداشت و امنیت بین الملل در قالب مبارزه با بیوتروریزم مفهوم پردازی کرده اند. بیوتروریسم عبارتست از سو استفاده از عوامل میکروبی یا فراورده های آنها یا به عبارت جامعتری استفاده از عوامل بیولوژیک به منظور ارعاب یا هلاکت انسان ها و نابودی دام ها یا گیاهان. افکار و اعمال بیوتروریستی در سطح محدودی از دیرباز سابقه داشته است. بیش از بیست جنگ افزار بیولوژیک را شناسایی و بر اساس میزان کارایی آنها طبقه بندی نموده اند. جدیت موضوع در حدی است که برخی از کشورها به تولید سلاح پرداخته اند و بعضی دیگر پرسنل ارتش خود را علیه عوامل میکروبی بیوتروریسم واکسینه کرده اند. به طور مشخص و به عنوان نمونه ای برجسته می توان به سند استراتژی امنیت ملی آمریکا منتشر شده در ۲۷ مه ۲۰۱۰ اشاره کرد.

در سند مورد نظر تحت عنوان مقابله با تهدیدهای بیولوژیکی, ارزیابی امنیتی آمریکا این است که تهدید بیولوژیک و به کارگیری مواد بیولوژیکی به صورت سهوی یا عمدی علیه اماکن و افراد آمریکایی و گسترش یافتن بیماری ها در این قالب مد نظر دولت قرار گرفته و راه های مقابله داخلی و بین المللی دنبال خواهد شد. علاوه بر قرار دادن این گزاره ها ایالات متحده و کشور های غربی در قالب گروه ۸ مسایل بهداشتی امنیت بین الملل را دنبال کرده و در چند سال گذشته در بیانیه های خود اهمیت رابطه یاد شده را پی در پی مورد تاکید قرار داده اند. (۳) اما کشورهای در حال توسعه در این مورد لحظه ای عمل کرده اند و کار آنها مهار این بحران ها به صورت مقطعی بوده است. علاوه بر اینکه هنوز تفاوت اساسی کمی و کیفی میان سیستم های بهداشتی ممالک توسعه یافته و در حال توسعه وجود دارد تقریبا یک ملیارد از جمعیت جهان طبق آمار سازمان بهداشت جهانی به آب آشامیدنی دسترسی ندارند و این گونه مشکلات توان مقابله با تهدیدهای امنیتی بهداشتی مانند عوامل بیولوژیک را که سازنده اصلی آن کشورهای توسعه یافته می باشند را کاهش می دهد. علاوه بر این با وجود وفور منابع غذایی در جهان توسعه یافته تغذیه ناکافی هم به لحاظ کالری و هم از نظر مواد مغذی به پدیده ای شایع در کشورهای فقیر یا در حال توسعه تبدیل شده است.

مکانیزم های اصلی را در رابطه بین بهداشت و امنیت بین المللی را کشور های غربی دنبال می کنند. یکی از این مکانیزم ها کنفرانس های بازنگری در کنوانسیون سلاح های میکروبی است. در این اجلاس ها کشورهای صنعتی در پی افزایش محدودیت هایی برای کشورهای در حال توسعه که خود با مشکلات زیادی در زمینه بهداشت گریبانگیرند, می باشند که این کشورها صنایع و زیرساخت هایی را که مربوط به صنایع بیولوژیک آنها می باشد را محدود کنند. مکانیزم دیگری که کشورهای غربی برای رابطه امنیت بین المللی و بهداشت تعریف می کنند به مقررات جهانی بهداشت به عنوان مبنای تعاملات بهداشتی کشورها با یکدیگر مربوط است.

کشورهای غربی و مخصوصا آمریکا در مذاکراتی که حدود چند سال پیش در این زمینه در سازمان بهداشت جهانی در جریان بود, سعی داشتند میزان مداخله و نظارت نهادهای بین المللی را در امور بهداشتی پزشکی و مخصوصا در پدیده گسترش بیماری ها افزایش دهند. به عبارت دیگر تلاش برای امنیتی کردن مقررات بهداشت جهانی داشتند که با مخالفت ها و مقابله برخی از کشورهای در حال توسعه روبرو شدند. کشورهای در حال توسعه در رابطه بهداشت و امنیت بین الملل خود پدیده ای ویژه قلمداد می شوند. مفهوم دولت های ورشکسته ((failed state یعنی دولت هایی که قادر به انجام وظایف حکومتی خود از جمله تامین امنیت نیستند در این میان برجسته است.

بدین صورت که دولت های ورشکسته به خاطر ناتوانی در تامین ثبات با معضل بهداشت نیز پیوند خورده اند و عامل گسترش بیماری های واگیردار می شوند که مرزی را نمی شناسد. این موضوع تفاوت این کشورها و کشورهای توسعه یافته را از نظر شکاف امنیتی و از جمله بهداشت نشان می دهد. به علاوه کشورهای در حال توسعه, تعریف محدود غرب از امنیت جهانی بهداشتی را برنتافته و معتقدند که نباید به بهانه امنیت بهداشتی در کشورهای آنها مداخله صورت پذیرد یا صنایع بیولوژیک آنها تضعیف شود. (۳) ولی شاید مهمتر این باشد که هنوز بسیاری از کشورهای در حال توسعه فاقد دیدگاهی منسجم و استراتژیک در خصوص بهداشت, امنیت داخلی و امنیت بین المللی خود باشند.

هرچه هست بهداشت در جهان امروز نسبت به گذشته امنیتی شده و متقابلا بحث های بهداشتی فارغ از ملاحظات امنیت بین المللی قابل درک نیست. بهداشت و امنیت بین المللی روز به روز با هم گره بیشتری می خورند و این نیازمند راهکارهایی نوین برای کشورهای در حال توسعه و سازمان های جهانی از جمله سازمان بهداشت جهانی و شورای امنیت برای مقابله با تهدیدات بهداشتی در محیط بین الملل می باشد.

آرش بیداله خانی

منابع

۱. مقاله بهداشت درمان و امنیت بین المللی. نویسنده جک چو. فصلنامه واشنگتنwashington quarterly.. www.informaworld.com

۲.www.biocell.ir

۳. روزنامه اطلاعات پنج شنبه ۷ مرداد ۸۹ شماره ۲۴۸۰۹ بهداشت و امنیت بین المللی. گستره ها و محورها. دکتر سیدمحمدکاظم سجادپور.

۴. مقاله Global health and international security . Harlem Brundtland.

www.findarticles.com