علوم قرآنی

شاید فن ترجمه قرآن را بتوان ملحق به علم تفسیر شمرد سابقه علوم قرآنی بسیار كهن است , و بعضی از علوم قرآنی كه عمدتا نقلی و متكی بر حدیث است مـانـنـد ناسخ و منسوخ و اسباب النزول , قدمتش به اندازه قدمت علم حدیث و احادیث مروی از معصومین علیهم السلام است

عـلـوم قـرآنـی اصطلاحی است نسبتا جدید ولی مصداق آن كهن و تاریخ آن به قدمت تاریخ قرآن است . و مـراد از آن عـلومی است پیرامون و بر محور قرآن شكل گرفته و رشد كرده و هدف آن شناخت هـمـه شئون مربوط به قرآن اعم از تاریخ و تفسیر و صورت و محتوا و نهایتا استفاده بهتر بردن از قرآن در حوزه علوم شرعی و معارف دینی است . این علوم عبارتند از :

۱ ) تاریخ قرآن ( ـ مقاله تاریخ ایران در قرآن پژوهی . گفتنی است كه مقاله حاضر یعنی قرآن و قرآن پژوهی در بردارنده یك دوره موجز از تاریخ قرآن است ).

۲ ) علم تفسیر

۳ ) علم قرائت و تجوید و ترتیل

۴ ) علم رسم عثمانی , یعنی شناخت چگونگی رسم الخط و املای قدیمی و ثابت قرآن مجید.

۵ ) علم اعجاز قرآن .

۶ ) علم اسباب نزول .

۷ ) علم ناسخ و منسوخ .

۸ ) علم محكم و متشابه .

۹ ) علم شناخت مكی و مدنی .

۱۰ ) علم اعراب .

۱۱ ) علم غریب القرآن و مفردات قرآن و وجوه و نظایر ( واژگان شناسی قرآن ).

۱۲ ) علم قصص .

۱۳ ) فقه قرآن یا احكام قرآن .

شاید فن ترجمه قرآن را بتوان ملحق به علم تفسیر شمرد. سابقه علوم قرآنی بسیار كهن است , و بعضی از علوم قرآنی كه عمدتا نقلی و متكی بر حدیث است مـانـنـد ناسخ و منسوخ و اسباب النزول , قدمتش به اندازه قدمت علم حدیث و احادیث مروی از معصومین علیهم السلام است . اما علم رسم عثمانی , همزمان با تدوین و جمع عثمانی و تهیه نسخ نهایی و رسمی قرآن ( معروف به مصحف امام و مصحف عثمانی ) پیدا شده است . و بسیاری از فقهای مذاهب اسلامی تغییر و تبدیل آن را شرعا جایز ندانسته اند و قرآن رسمی جهان اسـلام كـه در عصر جدید با اتكا به اساسی ترین منابع قدیم تهیه و چاپ شده است بر مبنای همین رسم یا رسم الخط عثمانی است .

ایـن رسم الخط طبعا تفاوتهایی با رسم الخط امروز عربی و فارسی دارد و برای فارسی زبانان حتی تحصیلكرده ها دشوار خوان است زیرا در آن بسیاری الفها , به كتابت درنمی آید از جمله آنكه به جای سلطان , سلطن , و جای یا نوح , ینوح ( با الفی كوتاه بالای طاء , یا نون ) نوشته می شود. ولی حق با كسانی است كه طرفدار تثبیت و استاندارد شماری رسم عثمانی هستند.

زیـرا اصـلاحـات املایی و رسم الخط بر وفق مشربها و مكتبهای زبانی و زبانشناختی یا سلیقه ای , پـایـان نـدارد , و اصـولا هر كار كنیم و هر تدبیری بیندیشیم قرآن خوانی درست , نیاز به آموزش خـاص خـود دارد , و صـرف داشـتن سواد و تحصیلات و فرهنگ برای درست خوانی قرآن كفایت نمی كند. سـابـقـه عـلم قرائت و شناخت اختلاف قراآت نیز به صدر اسلام و عصر رسول اللّه (ص ) و صحابه بازمی گردد. ولی بعضی از علوم قرآنی مانند علم اعجاز قرآن , یا اعراب قرآن متاخرتر است . زرقـانـی می نویسد نخستین اثری كه در علوم قرآنی تدوین شده است البرهان فی علوم القرآن اثر علی بن ابراهیم بن سعید مشهور به حوفی ( م . ۳۳۰ ق ) است كه در ۳۰ مجلد بوده و نسخه خطی ۱۵ جلد آن در دارالكتب المصریهٔ محفوظ است . سـایـر آثـاری كه در علوم قرآنی و مشتمل بر همه یا اغلب علوم و فنون نامبرده , تدوین شده است عبارتند از :

۲ و ۳ ) فنون الافنان فی علوم القرآن ; و نیز كتاب المجتبی فی علوم تتعلق بالقرآن هر دو اثر ابن جوزی ( م ۵۹۷ ق ) ( و هر دو محفوظ در دارالكتب المصریهٔ در قاهره ).

۴ ) جمال القراء , اثر علم الدین سخاوی ( م ۶۴۱ ق ).

۵ ) المرشد الوجیز , اثر ابوشامه ( م ۶۶۵ ق ) ( این اثر به طبع رسیده است . )

۶ ) البرهان فی علوم القرآن , اثر بدرالدین زركشی ( م ۷۹۴ ق ). ایـن اثر عظیم و خوش تدوین چهار جلدی كه به تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم به طبع رسیده است اساس و منبع اصلی اتقان است .

۷ ) مواقع العلوم من مواقع النجوم , اثر جلال الدین بلقینی ( م ۸۲۴ ق ).

۸ ) الاتـقـان فی علوم القرآن , اثر محدث و قرآن پژوه مصری ایرانی تبار , جلال الدین سیوطی ( م ۹۱۱ ق ) است .

این اثر مهمترین اثر در علوم قرآنی شمرده می شود و از آن سه ترجمه به فارسی موجود است . یكی ترجمه قدیمی ( كه نسخه خطی اش در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران محفوظ است ) , دوم بـه قـلم آقای محمد جعفر اسلامی تحت عنوان دایرهٔ المعارف قرآن ; و سومی به قلم حجهٔ الاسلام سید مهدی حائری قزوینی ( درباره این ترجمه و این كتاب ـ مقاله ترجمه اتقان نوشته نگارنده در كتاب سیر بی سلوك , و قرآن پژوهی ) متن عربی هم بارها به طبع رسیده است . بهترین طبع آن تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم , در چهار مجلد است . در عصر جدید در جهان اسلام چند اثر قابل توجه در علوم قرآنی پدید آمده است كه مهمترین آنها عبارتند از :

۹ ) مناهل العرفان فی علوم القرآن , اثر محمد عبدالعظیم زرقانی در ۲ مجلد.

۱۰ ) مـبـاحـث فی علوم القرآن , اثر صبحی صالح كه بارها تجدید طبع یافته و به صورت ناقص به فارسی ترجمه شده است .

۱۱ ) المعجزهٔ الكبری , اثر محمد ابوزهره ( ترجمه فارسی تحت عنوان : معجزه بزرگ , پژوهشی در علوم قرآنی , به قلم محمود ذبیحی ).

بهاء الدین خرمشاهی