دیدگاه جامعه‌شناسی تالکوت پارسونز

تالکتوت پارسونز (۱۹۰۲ -۱۹۷۹) جامعه‌شناس آمریکایی یکی از بزرگترین نظریه‌پردازان قرن بیستم است. تفحص ژرف در آثار جامعه‌شناسان مهم اروپایی (وبر، دورکیم، پارتو) و تامل در مسائل …

تالکتوت پارسونز (۱۹۰۲ -۱۹۷۹) جامعه‌شناس آمریکایی یکی از بزرگترین نظریه‌پردازان قرن بیستم است. تفحص ژرف در آثار جامعه‌شناسان مهم اروپایی (وبر، دورکیم، پارتو) و تامل در مسائل و بحران‌های عظیم این قرن سرانجام او را به سوی ساختن تئوری‌های جدید در رابطه با کنش فردی، نظام اجتماعی و سیستم فرهنگی کشاند. پارسونز برای عناصر فرهنگی و اجتماعی در شکل‌گیری سیاست و اقتصاد نقش عمده‌ای قائل بود و در ترویج مکتب «کار کردگرایی ساختی» تلاش بسیاری کرد. نظریه‌های کلان، بیان پیچیده، دیدگاه متعالی و تفکر نظام ساز وی، به شدت مورد ملامت و تهاجم بعضی حوزه‌های جامعه شناسی (بخصوص دیدگاه دیالکتیکی) قرار گرفته است.

۱) کارکردگرایی ساختی

تئوری کارکردگرایی ساختی از یک سو کارکردها و نتایج پدیده‌های اجتماعی را مورد توجه قرار می‌دهد و از سوی دیگر بر رابطه پایدار و تداوم بین عناصر جامعه و کل نظام اجتماعی ناظر است. هر ساخت که از روابط ثابت و پایدار تشکیل می‌شود با یک سلسله کارکردها در نظام اجتماعی تناسب دارد. بنابراین کارکردگرایی ساختی از دو منبع الهام می‌گیرد. یکی کارکردگرایی‌‌‌ای که جامعه را دارای عناصری که هر یک در جای خود و به خوبی کار می‌کنند و در کل نظام ضرورت دارند، تلقی می‌کند و دیگری ساختارگرایی‌ای که در آن پدیده‌های اجتماعی از طریق کیفیت ساخت جامعه تحلیل می‌شود. در این حالت اجزای مجموعه به واسطه عامل ساختی در اتصال و ارتباط پیوسته و پنهانی هستند. کارکردگرایی ساختی شرط دوام نظام اجتماعی را در تامین کارکردهای اساسی جامعه می‌داند و هر ساخت نیز بر حسب ضرورت‌های کارکردی نظام اجتماعی تعین و تشکیل می‌یابد.

۲) کنش اجتماعی

کتاب ساخت کنش اجتماعی به بررسی عمل اجتماعی انسان و خصوصیات آن اختصاص دارد و به مطالعه رابطه هدف و وسایل، و نقش محیط در جامعه در شکل‌گیری کنش اجتماعی می‌پردازد. پارسونز در این کتاب ابتدا به ارادی بودن آن (هدفدار بودن) اشاره می‌کند و سپس دلایل انتخاب‌های متفاوت افراد را با توجه به محدودیت‌های محیطی و زیستی مورد بررسی قرار می‌دهد و آن‌گاه با تاکید بر اهمیت هنجارها و ارزش‌ها در تعیین اهداف و اعمال انسان‌ها به تبیین کنش اجتماعی می‌پردازد. لویس کوزر جامعه‌شناس معاصر محورهای اصلی دیدگاه پارسونز را در این کتاب به شرح زیر خلاصه کرده است:

الف) کنش‌های انسان، اختیاری و ارادی است نه فقط رفتاری زیستی و انفعالی.

ب) عاملان کنش در جهت رسیدن به هدف‌ها تلاش می‌کنند.

ج) انتخاب‌های مختلف بین وسایل متفاوتی که این عاملان در تعقیب خواسته‌هایشان به کار می‌گیرند.

د) شرایط محیطی و بدنی، محدودیت‌هایی را در انتخاب وسایل و انجام هدف‌ها ایجاد می‌کنند.

ه) مجموعه هنجارها و ارزش‌ها، انتخاب‌های فردی را از لحاظ وسائل واهداف معین می‌کنند.

بنابراین کنش فرد، ارادی و هدفدار است و با توجه به محدودیت‌های محیطی و زیستی، توسط ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی تعیین می‌گردد.

۳) نظام اجتماعی

بخش مهمی از آثار پارسونز به تحلیل شخصیت، سیاست، اقتصاد و ارزش‌ها اختصاص دارد نظریات او در چهار زمینه مطرح می‌شوند؛

زمینه فرهنگی (ایدئولوژی، معرفت و ارزش)

زمینه اجتماعی(روابط متقابل)

زمینه روانی(شخصیت که به وسیله روانشناسی مطالعه می‌شود)

زمینه زیستی( ارگانیسم « خواسته‌ها « نیازها)

گرچه در واقع امر انسانی عملی واحد است، اما بایستی زمینه‌های عمل را به عنوان چهار سیستم فرهنگی، زیستی، اجتماعی و روانی در نظر گرفت؛این چهار سیستم در عین تمایز دارای پیوستگی و تداخل هستند و می‌توان آنها را تحت یک سیستم عمومی‌تر که سیستم عمل است قرار داد.

ارتباط این سیستم‌ها به شکل افقی نیست بلکه به نحوی رتبه‌بندی شده‌اند که سیستم فرهنگی، سیستم اجتماعی را کنترل می‌کند و به ترتیب سیستم اجتماعی، سیستم روانی را و سیستم روانی سیستم سیاسی را. این رتبه‌بندی به لحاظ اطلاع از بالا به پایین می‌باشد و از لحاظ نیرو از پایین به بالا. یعنی سیستم فرهنگی دارای بیشترین اطلاع و سیستم زیستی دارای بیشترین نیروست.

در این رابطه رتبه عالی‌تر، رتبه‌های پس از خود را کنترل می‌کند. عناصر فرهنگی که دارای خصیصه کلی هستند از طریق نهادی شدن در قالب سیستم اجتماعی به شکل هنجار و قاعده در می‌آیند. مثلا ارزش کلی عدالت (عنصر فرهنگی) در نظام قضائی نهادی می‌شود و در قالب سیستم اجتماعی تحقق عملی می‌یابد؛ ساخت همان نهادی شدن عناصر کلی فرهنگی است و دارای خصوصیات نسبتا پایدار می‌باشد. عناصر نظام اجتماعی که دارای ثبات و دوام هستند به چهار دسته تقسیم می‌شوند؛

ارزش‌ها (جهت‌گیری مطلوب سیاست را مشخص می‌کنند)

هنجارها (الگوهای رفتار)

مجتماعات (برگرد ارزش‌ها و اندیشه‌ها شکل می‌گیرد)

نقش‌ها (اشکال عضویت و شرکت افراد در اجتماعات)

دکتر عباس محمدی اصل