چرا سفره مستند رنگین نیست

۳ کارشناس درباره کارکردهای شبکه تلویزیونی مستند صحبت کرده اند

مستند بخشی از هنر ـ صنعت سینما و دنیای رسانه است که البته در غرب، جایگاهی شناخته‌شده‌تر نسبت به ایران دارد، گرچه سابقه ساخت فیلم مستند تلویزیونی و سینمایی در ایران، به بدو ورود دوربین سینما می‌رسد.

امروزه در کشور ما تشکل‌های مختلفی در زمینه تولید مستند فعالیت می‌کنند و نسل قدیم و جدید مستندساز، با حمایت این تشکل‌ها، تولیدات متنوعی در گونه‌های مختلف به کارنامه مستندسازی در ایران افزوده‌اند و در جشنواره‌های جهانی موجب کسب افتخار برای کشور شده‌اند، اما یکی از بزرگ‌ترین مشکلات در این زمینه، نبود شرایط لازم و مناسب برای دیده شدن آثار مستند است. بستری که شروع به کار شبکه مستند، خیلی‌ها را نسبت به حل آن امیدوار کرد.

● نقش و کارکرد شبکه مستند

علیرضا قاسم‌خان، معاون تحقیق و پژوهش مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی که هفته گذشته هفتمین دوره جشنواره مستند سینماحقیقت را برگزار کرد، درباره شبکه مستند می‌گوید: وجود یک شبکه مستند فی‌نفسه ارزشمند است، اما این‌که چگونه باید نقش و کارکرد این شبکه را بررسی کنیم، باید در جمعی که مدیران شبکه و مستندسازان حضور دارند، مطرح شود. نکته هدفی است که در ایجاد شبکه مستند ترسیم شده است. یکی از وجوه این شبکه، پخش مداوم و ۲۴ ساعته فیلم مستند است، اما آنچه بیشتر اهمیت دارد، جایگاه مستندسازی در تلویزیون است.

معاون تحقیق و پژوهش مرکز گسترش با اشاره به تصور عامه مخاطبان درباره مستند بیان می‌کند: در تلویزیون ایران وقتی به مستند اشاره می‌شود، بیشتر ژانر مستند حیات‌وحش و سری رازبقا در ذهن‌ها تداعی می‌شود. پخش این مستندها، معروف‌ترین و البته ارزان‌ترین روشی بود که سال‌های گذشته از آن استفاده شد، اما تکرار این نگاه به مستندسازی موجب می‌شد علاقه بیننده ایرانی از بین برود.

وی با اشاره به لزوم پخش آثاری که جامعه روی آن حساس است و نیز توجه به زمان پخش مستندها در تلویزیون می‌گوید: ما باید بر پخش بزرگ‌ترین مستندهای ایرانی به لحاظ ارزش‌های فرهنگی، اجتماعی و مطرح کردن مسائلی چون مشکلات مبتلابه جوانان و نوجوانان، دفاع مقدس و انقلاب که جامعه ایرانی روی آنها حساس است، متمرکز شویم تا بتوانیم با قشر وسیعی از مخاطبان ارتباط برقرار کنیم.

● کارکرد مستند بیش از برنامه‌های گفت‌وگو محور

قاسم‌خان در ادامه می‌افزاید: برنامه‌های گفت‌وگومحور فضای تلویزیون را پر کرده، درحالی که به نظرم درام و جذابیت در فیلم‌های مستند ایرانی و خارجی بیشتر می‌تواند برای مخاطبان رسانه جذاب باشد. بسیاری از شبکه‌هایی که ما به آنها معاند می‌گوییم، برنامه‌ها و افکار و اندیشه‌های خودشان را از طریق مستندسازی به جامعه ایرانی القا می‌کنند. در سریال‌ها معمولا با تخیلاتی روبه‌رو هستید که در قالب یک داستان مخاطب را با خود همراه می‌کند اما مستندسازی هم تاثیرات اجتماعی و سیاسی پررنگی دارد.

وی اضافه می‌کند: ما در یکی از کارگاه‌های آموزشی که برگزار کردیم، با یک مدرس ایرلندی روبه‌رو شدیم که درباره سوزاندن فیلم‌های مستندی که توسط اشغالگران قدس برای فلسطینیان گرفته شده بود، صحبت می‌کرد. او به این اشاره می‌کرد که آنها چگونه با این فیلم‌های مستند حافظه تاریخ را پاک می‌کنند. این سینماگر فعال در عرصه مستند می‌گوید: تلویزیون ما دراین زمینه وظیفه سنگینی دارد. شبکه مستند فقط نباید به نمایش فیلم متکی باشد چون مساله ما، نمایش فیلم نیست. مسأله ما گفت‌وگو و تغییر ذائقه مردم و حساس شدن آنها نسبت به فیلم مستند است. فیلم مستند آگاهی‌دهنده است.

● سفره‌ای که باید رنگین شود

قاسم خان با توجه به لزوم ساخت آثار متنوع در ژانر مستند عنوان می‌کند: ما درباره خشک شدن دریاچه‌های مختلف زیاد صحبت می‌کنیم، اما آیا این را از طریق گفت‌وگو مطرح می‌کنیم یا مستند؟ آیا اقلیم ایران دچار تغییر شده؟ آیا دولت مسبب این مساله است یا ساخت و سازهای بی‌رویه اطراف سدها باعث این شرایط شده است؟ این مساله را باید فیلم‌های مستند خبری تحلیل کنند، مستندهای گزارشی درباره آن گزارش تهیه کنند و مستندهای جدی نسبت به عواقب آن هشدار دهند. باید به این نکته توجه داشت که رنگین کردن سفره در فرهنگ ما، به معنای قراردادن چند نوع غذا سرسفره است؛ بنابراین سفره تلویزیون در زمینه مستند، رنگین نیست و با یک غذا پر می‌شود.

● آثار مستند برون‌سپاری شود

وی با اشاره به لزوم توجه به تولید مستند ایرانی و نمایش آن در تلویزیون ادامه می‌دهد: گاه در درون شبکه مستندی سفارش داده و مستندی ساخته می‌شود، اما این اقدام مفیدی نیست، چون مستندساز ما نیاز دارد بتواند بیرون سازمان صداوسیما فیلم بسازد و سازمان، اثر مستند را از او بخرد. به نظرم با این کار برای مستندساز ایرانی ارزش قائل شده‌ایم. از خود بپرسیم آیا نشان دادن دو پرنده آفریقایی مهم‌تر از این است که نسبت به محیط زیست ایران عکس‌العمل نشان دهیم؟

معاون تحقیق و پژوهش مرکز گسترش با بیان این‌که شبکه مستند باید سفارش‌دهنده آثار مستند به بیرون باشد، یادآوری می‌کند: به نظرم اصلا لزومی ندارد شبکه مستند خودش تولیدکننده باشد و می‌تواند آن چیزی را که می‌خواهد به بیرون سفارش دهد. مساله این است که بررسی کنیم طی چند سال اخیر شبکه مستند و نقاط قوت آن را بشناسیم و آن را تقویت کنیم و برای مسائل ضعیف‌تر برنامه داشته باشیم. در تلویزیون، سیاستگذاری در این زمینه که چه چیزی به مخاطب منتقل شود، اهمیت دارد، اما وقتی به لحاظ مالی دچار مشکل باشیم، این به شبکه مستند هم سرایت و شبکه را از تاثیرگذاری عمیق ناتوان می‌کند.

● اولین نمایش مستند

قاسم‌خان با اشاره به روندی که شبکه مستند طی می‌کند، می‌گوید: این امکان وجود دارد که مثلا اولین نمایش‌های مستند خودمان را در شبکه مستند داشته باشیم تا شبکه پربیننده‌تر شود.

وی یادآوری می‌کند: تلویزیون ایران بزرگ‌ترین خانه برای هنرمندان و مستندسازان است. مستندسازان هیچ پناهگاه دیگری به لحاظ اقتصادی و پخش برنامه جز تلویزیون ندارند و اگر ما این ظرفیت را از شبکه بگیریم، دچار خسران می‌شود. جهان بسرعت درحال تغییر است و اگر ما همگام با تغییرات حواسمان را جمع نکنیم، ممکن است تلویزیون و شبکه مستند هیچ بیننده‌ای نداشته باشد. اگر مستندی پخش شود و از شش نفر، سه نفر مستند را دیده باشند و پاسخشان مثبت باشد، آن شبکه موفق است.

● مستندسازی کار ارزانی نیست

مهناز مظاهری مستندساز، مدرس فیلمسازی و عضو هیات انتخاب بخش اجتماعی جشنواره سینماحقیقت که خود از برنامه‌سازان تلویزیون محسوب می‌شود، با اشاره به لزوم ارتقای جایگاه مستندسازی در ایران می‌گوید: برای توسعه مستند در جامعه، عوامل مختلفی می‌توانند نقش داشته باشند. رسانه‌های تصویری و مراکز آموزشی در این فرآیند می‌توانند موثر باشند. از دیگر فعالیت‌هایی که می‌تواند نگاه عموم را به سمت مستندهای خوب و ارزشمند ببرد و موجب شود مردم در کنار سایر برنامه‌های تلویزیونی، به مستند هم توجه کنند، تلویزیون است. مستند سال‌های سال یکی از قالب‌های تولید برنامه در تلویزیون بود و حالا با افزایش شبکه‌های تلویزیونی به شبکه مستند هم دسترسی پیدا کرده‌ایم که باید قدرش را بیش از این بدانیم.

وی در این خصوص عنوان می‌کند: نوع سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و تولید برنامه در این شبکه باید به گونه‌ای باشد که از شناخت کافی نسبت به سینمای مستند ناشی شده باشد و این نگاه منجر به این شود که روز به روز بر تعداد مخاطبان این شبکه اضافه شود. برنامه‌های مستندی که در شبکه‌های دیگر تولید می‌شود، به صورت بازپخش در شبکه مستند روی آنتن می‌رود و این شاید برای خیلی‌ها که هیچ گونه آشنایی با مستندسازی ندارند، جالب توجه باشد و زمینه‌ای برای جذب آنها به سمت مستند قلمداد شود، اما رغبتی برای من به عنوان مخاطب ایجاد نمی‌کند تا برنامه‌های بازپخشی را پیگیری کنم.

مظاهری ادامه می‌دهد: نداشتن بودجه برای تولید مستند نمی‌تواند دلیل موجهی برای به چشم نیامدن تولیدات نزد مخاطبان باشد، چرا که من معتقدم اگر باور مدیریت بر ایجاد مخاطب و تولید مستند ارزشمند باشد، مطمئنا زمینه‌های جذب سرمایه و تولید ارزنده مستند را فراهم می‌کند.

وی درباره پرداختن به ژانرهای مختلف مستند بیان می‌کند: مستندسازی، کار ارزانی نیست. به عنوان مثال ما برای ساخت مستند تاریخی، نیازمند پژوهش‌های چندگانه هستیم. کارهای مستند معمولا احتیاج به وقت زیادی دارند تا بتوانند به یک اثر جذاب و ماندگار بدل شوند.

مظاهری در پایان درخصوص رابطه مستندسازان جوان با تلویزیون می‌گوید: فکر می‌کنم اگر به مستند توجه ویژه‌ای داشته باشند، مخاطب خودش را به دست می‌آورد و از انگیزه و شوق جوانان، بهره لازم به دست می‌آید.

● کار باارزش شبکه مستند

کاوه بهرامی‌مقدم، مستندساز و از اعضای هیات انتخاب جشنواره مستند بخش اجتماعی، پرتره، قوم‌شناسی جشنواره سینماحقیقت، در زمینه اقدامات مفید انجام شده در شبکه مستند می‌گوید: کار شبکه مستند طی یک‌سال اخیر در زمینه دعوت از فیلمسازان مستند، نمایش کارشان و نقد و بررسی آثارشان، در جای خود ارزشمند است.

وی درباره تولید مستندهای تلویزیونی می‌گوید: در کشور ما فیلم مستند تلویزیونی کم تولید نمی‌شود. هدف مهم تولید مستندهای تلویزیونی، اطلاع‌رسانی به جامعه است و در واقع این مستندها، یک رسالت کلی برای کل جامعه دارند. فیلم‌هایی که در عرصه مستند ساخته می‌شود و روی آنتن تلویزیون می‌رود، از این دیدگاه جایگاهی ارزشمند دارد. بیشتر فیلم‌های تلویزیونی در زمینه مستند اطلاع‌رسانی گزارشی است. فیلم‌هایی که بتواند به مفاهیم سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بپردازد معمولا در تلویزیون ساخته نمی‌شود یا خیلی محدود و اندک است اما باید به این نکته توجه داشت که فرآیند تولید و پخش فیلم در شبکه مستند، فرصتی برای فیلمسازان عرصه مستند (در سینمای ایران) فراهم می‌کند که نوع کارشان با تولیدات تلویزیونی مستند تفاوت‌هایی دارد. شاید تلویزیون به این نتیجه رسیده که مخاطبان امروز نیازمند اطلاعات بیشتری هستند و این اطلاع‌رسانی در فیلم‌های صرف گزارشی و اطلاع‌رسانی درباره اماکن تاریخی و غیره اتفاق نمی‌افتد. شاید تلاش بر این است که بتوانند تعاملی ایجاد کنند که برخورد با سینمای مستند ما در تلویزیون از آنچه تاکنون رخ داده، جدا شود.

● مستند، فرهنگساز است

بهرامی‌مقدم با اشاره به این‌که معتقد به کمبود بودجه در شبکه مستند نیست، می‌گوید: به عنوان کسی که در عرصه سینمای مستند فعالیت می‌کنم، به این معتقد نیستم که کشورمان با این حجم از درآمد سرشار ملی نتواند برای سینما و فرهنگسازی ملت خودش بودجه‌ای اختصاص دهد.او می‌گوید: ما باید به سینمای مستند با توجه به پتانسیل‌هایش کمک کنیم. متولیان مستندسازی در سینما و تلویزیون باید واقعیتی به نام مستندسازی را بپذیرند و برای دستیابی به هدف برنامه‌ریزی کنند. اگر چنین باشد، دیگر فیلمی تولید نمی‌کنیم که به آرشیو برود. دیگر فیلم ساده‌اندیشانه نمی‌سازیم.

بهرامی‌مقدم با توجه به پتانسیل تلویزیون برای تولید و پخش آثار مستند می‌گوید: در جشنواره‌های مختلف گاه فیلم‌هایی می‌بینیم که تهیه کننده آنها تلویزیونی هستند. کارهایی که به لحاظ موضوع بسیار خوب و ارزشمندند، اما این قبیل مستندها انگشت‌شمارند. دوست داریم تولیدات از این سطح بیشتر شود. وقتی آنها به منبع مالی دسترسی دارند، نباید تولیداتشان کمی باشد بلکه باید کیفی باشد. تلویزیون با حمایت بیش از پیش از مستندسازی، به نیازهای مردم پاسخ می‌دهد و در نتیجه فیلم‌هایی تولید می‌شود که می‌توانند به عنوان کالای فرهنگی بدرخشند. به هر حال باید به آینده خوشبین بود.

نسرین بختیاری