بهره مندی صالح و ناصالح از امداد الهی

آیت الله جوادی آملی در تفسیر بخشی از سوره بقره با تأکید بر مختار بودن انسان می گوید خداوند می فرماید هر کس یک راهی و جهتی در پیش دارد جهت را انتخاب بکند ما مولّی هستیم, او در تحت ولایت ماست راه خوب را انتخاب کرد, فرشتگان و مأموران ما او را به خوبی به مقصد می رسانند و راه بد را انتخاب کرد, شیاطین انس و جن که مظهر مضلّ اند و مأموران ما هستند مثل کلب معلّم موظف اند که چه کسی را بگیرند و چه کسی را نگیرند, به سراغ او می روند و تا جهنم او را هم هدایت می کنند

آیت الله جوادی آملی در تفسیر بخشی از سوره بقره با تأکید بر مختار بودن انسان می گوید: خداوند می فرماید هر کس یک راهی و جهتی در پیش دارد. جهت را انتخاب بکند ما مولّی هستیم، او در تحت ولایت ماست راه خوب را انتخاب کرد، فرشتگان و مأموران ما او را به خوبی به مقصد می‌رسانند و راه بد را انتخاب کرد، شیاطین انس و جن که مظهر مضلّ‌اند و مأموران ما هستند مثل کلب معلّم موظف‌اند که چه کسی را بگیرند و چه کسی را نگیرند، به سراغ او می‌روند و تا جهنم او را هم هدایت می‌کنند.آیت‌الله جوادی آملی در تفسیر آیه۱۴۸ سوره بقره (وَلِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ أَیْنَ مَا تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعاً إِنَّ اللّهَ عَلَی کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ)، به مسئله اختیار انسان در انتخاب راه اشاره کرده و می گوید: ...هر کسی یک خطِّ‌مشی را انتخاب می‌کند. انتخاب خطِّ مشی به عهده خود انسان است، هر کسی یک جهتی دارد. انتخاب جهت به عهده انسان است، امّا آن کسی که انسان را در جهت می‌برد خداست. فرمود: شما راه را انتخاب بکن، ما کاری به انتخاب تو نداریم، فقط کاری که داریم راه خیر و شرّ را بیان بکنیم؛ راه بهشت و جهنم را بیان بکنیم: وَقُلِ الْحَقُّ مِن رَبِّکُمْ فَمَن شَاءَ فَلْیُوْمِن وَمَن شَاءَ فَلْیَکُفُرْ ؛ ما راه را نشان می‌دهیم: وَهَدَیْنَاهُ النَّجْدَیْنِ، هر کس هر راهی را بخواهد انتخاب بکند ما وسیله در اختیارش می‌گذاریم.

این چنین نیست که اگر کسی راه خوب را انتخاب کرد خدا وسیله ندهد یا راه بد را انتخاب کرد خدا وسیله ندهد (این چنین نیست). فرمود: انتخاب راه به عهده شماست، امّا تهیه وسایل و تدارکات برای ماست. ما به عنوان آزمون، هم به بدان امکانات می‌دهیم، هم به خوبان. آیت الله آملی با تأکید بر بهره مندی صالح و ناصالح از امداد الهی می افزاید: در سوره مبارکه اسراء فرمود: کُلاً نُّمِدُّ هؤُلاَءِ وَهؤُلاَءِ ؛ فرمود: همه را ما مدد می‌کنیم؛ ما هیچ کسی را به اجبار وادار به انتخاب راه نمی‌کنیم و راه هیچ کسی را هم نمی‌بندیم. کُلاً نُّمِدُّ یعنی بعد از اینکه فرمود: مردم دو قسمند: بعضی اهل دنیایند، بعضی اهل آخرتند؛ بعضی یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیَا، بعضی یُرِیدُ حَرْثَ الآخِرَةِ، بعضی عاجله می‌طلبند، بعضی آخرت می‌طلبند، آنگاه به عنوان اصل کلّی فرمود: کُلاً نُّمِدُّ، یعنی کل واحد من الفریقین را ما مدد می‌کنیم: کُلاً نُّمِدُّ هؤُلاَءِ وَهؤُلاَءِ، هم بدان را، هم نیکان را وَمَا کَانَ عَطَاءُ رَبِّکَ مَحْظُوراً؛ این چنین نیست که اگر کسی راه خوب را طی کرد امکانات و تدارکات برای او فراهم نکنیم و برای بدان تدارک فراهم کنیم یا بالعکس (این چنین نیست). هر کسی در این عالم هر راهی را انتخاب بکند، ما وسیله‌اش را فراهم می‌کنیم تا آزاد باشد هم در انتخاب راه، هم در طی راه. نه تنها وسیله‌اش را فراهم می‌کنیم کارش را هم آسان می‌کنیم: ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ؛ فرمود: شما راه را انتخاب بکنید بقیه آسان کردنش به عهده ماست. ما کارمان تسهیل راه است و تعیین راه، امّا انتخاب راه به عهده شماست. ما راه را مشخص می‌کنیم؛ راه جهنم کدام است، راه بهشت کدام است، اگر کسی خواست جهنم برود، راه به جهنم رفتنش را ما فراهم می‌کنیم و به آسانی به جهنم می‌رود، خواست به بهشت برود، راه به بهشت رفتن را نشانش می‌دهیم و تدارکات را فراهم می‌کنیم که به آسانی به بهشت برود.

● آسان‌سازی راه توسط خدای سبحان

وی تصریح می کند: این اصل کلی را بیان کرد که ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ، بعد این سبیل را و تیسیر سبیل را باز کرد، فرمود: فَأَمَّا مَنْ أَعْطَی وَاتَّقَی ٭ وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَی ٭ فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرَی؛ می‌بینید بعضیها در انجام کارهای خیر خیلی موفق‌اند [و] به آسانی کار خیر را انجام می‌دهند. انجام کارهای خیر برای آنها سهل است. وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَی ٭ وَکَذَّبَ بِالْحُسْنَی ٭ فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرَی؛ بعضیها مثل آب‌خوردن گناه می‌کنند، برای آنها گناه کردن خیلی آسان است. بعضیها مثل آب‌خوردن نماز شب می‌خوانند، برای آنها خیلی آسان است، تا راه را انسان چگونه انتخاب بکند و چگونه راه را طی کند، فرمود: اگر کسی به راه افتاد، ما بقیه را آسان می‌کنیم. بعضی خیلی سهل المئونه کارهای واجب، مستحبات، خیرات، مبرّات انجام می‌دهند و بعضی خیلی سهل المئونه به طرف معاصی قدم برمی‌دارند، فرمود: فَأَمَّا مَنْ أَعْطَی وَاتَّقَی ٭ وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَی ٭ فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرَی ٭ وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَی ٭ وَکَذَّبَ بِالْحُسْنَی ٭ فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرَی.

● انبیای الهی مشمول لطف آسان‌سازی راه

این مفسر قرآن می افزاید: آنهایی که برای «یسریٰ» مشخص‌اند، آنها أنبیایند و خدای سبحان آنها را أسوه انسانها قرار داد. موسای کلیم عرض کرد: وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی و خدای سبحان به پیغمبر فرمود: وَنُیَسِّرُکَ لِلْیُسْرَی، اینها را مشخص کرد و به عنوان أسوه معین کرد. به ما فرمود: جهت را انتخاب بکن، آن زمامدار شما را می‌برد. شما جهت را انتخاب بکن، هدفت مشخص باشد که کجایی هستی و به کدام سمت می‌خواهی بروی، مولی خداست: وَلِکُلٍّ وِجْهَةٌ، امّا خدا مولی است، انتخاب جهت به عهده انسان است. درباره تبهکارانی که پیرو شیطان‌اند، فرمود: کُتِبَ عَلَیْهِ أَنَّهُ مَن تَوَلاَّهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَیَهْدِیهِ إِلَی عَذَابِ السَّعِیرِ؛ فرمود: کسی که به دنبال شیطنت شیاطین است مأموران ما زمام او را می‌گیرند، این قدر می‌کشند تا به جهنم ببرند.

وی تأکید می کند: اگر کسی راه را انتخاب کرد، وسیله رفتن فراوان است. این چنین نیست که وسیله رفتن فقط به طرف بهشت باشد، مثل کسی که در روز جمعه هم وسیله نماز جمعه برای او هست، هم وسیله مراکز فساد. هر راهی را خواست انتخاب بکند، وسیله هست فرمود: وَلِکُلٍّ وِجْهَةٌ، گاهی واو با تاء عوض جمع می‌شود، مثل «وعده»، «وصله»، گاهی نه آن واو را برمی‌دارند آن تاء به جای واو محذوف است، مثل «صله»، «عده» و امثال ذلک. «جهت» از این قبیل است، «وجهة» از آن قبیل، در هر حال فرمود: هر کس یک راهی دارد و جهتی در پیش دارد. جهت را انتخاب بکند ما مولّی هستیم، او در تحت ولایت ماست. راه خوب را انتخاب کرد، فرشتگان ما، مأموران ما او را به خوبی به مقصد می‌رسانند. راه بد را انتخاب کرد، شیاطین انس و جن که مظهر مضلّ‌اند و مأموران ما هستند مثل کلب معلّم (نظیر سگهای تربیت شده) که موظف‌اند که چه کسی را بگیرند و چه کسی را نگیرند، به سراغ او می‌روند و تا جهنم او را هم هدایت می‌کنند.پس وَلِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیهَا.

● توصیه به سبقت گرفتن در کارهای نیک

آیت‌الله جوادی آملی در ادامه با تأکید بر لزوم سبقت در کارهای معنوی و خیر بر اساس آیات و روایات یادآور می شود: ... فرمود: انتخاب راه به عهده شماست، امّافَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ راههای خیر فراوان است، کم نیست. و شما، نه تنها راه خیر را شناسایی کنید، نه تنها سالک راه خیر باشید، نه تنها این راه را با سرعت ادامه بدهید، بلکه بکوشید در کارهای خیر برنده بشوید و سبقت بگیرید که سَبَق ببرید؛ این همت قرآن است. در عین حال که هشدار داد و اعلام خطر کرد، فرمود: راههای خیر فراوان است استباق کنید، سبقت بگیرید تا سَبَق یعنی آن جایزه‌ای که به برنده‌ها می‌دهند نصیب شما بشود... خب، جایزه‌ای که به انسان می‌دهند، چیست؟ خیر است خیرات جایزه است فضیلت جایزه است تقوا جایزه است، عدالت جایزه است. بکوشید که عدل را جایزه بدهند، بکوشید که تقوا را جایزه بدهند. پس این چنین نیست که فقط راه خیر را شناسایی کنید و نروید یا آنچنان نیست که در طی این راه آرام آرام قدم بردارید؛ چون اگر کسی بخواهد سبقت بگیرد جلو بیفتد جایزه بگیرد، باید بدود.

سرعت تازه زمینه است برای سبقت. وی با اشاره به عدم تزاحم در عمل به خیرات تأکید می کند: در خیلی از موارد می‌گویند: سرعت نگیرید؛ برای اینکه جا جای تزاحم است، شما در مسائل مادی، در مقامهای مادی در پستهای مادی دیدید همه رهبران دین دستور می‌دهند که یک قدری دقیق باشید، یک قدری رعایت کنید، خیلی نتازید. حسد هست، مشکلات هست و رهزنها فراوانند. گفته‌اند، آرام بروید، امّا در مسائل معنوی گفته‌اند: وقتی وارد این بیابان شدید تا توانستید بدوید. چون اینجا مزاحمت نیست، همه دارند می‌دوند. در این راه انبیا هستند، اولیا هستند، شهدا هستند، صدیقین هستند وَحَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً؛ کسی مزاحم کسی نیست، جای حسد نیست.

آن که جلو رفت می‌گوید: خدایا! توفیق بده آنها که نرسیدند بیایند! آنها که دنبال‌اند می‌گویند: خدایا! آنها که جلوترند توفیق بده بهتر بدوند! این خاصیت راه خیر است، چون همه به نفع همه دعا می‌کنند. وی تأکید می کند: این چنین نیست که در راه خیر قدم برداشتن با زحمت همراه باشد، خوبان که با هم معارض نیستند، خوبان همان‌هایی هستند که حرفشان این است: وَلاَ تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنَا غِلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا، همانهایی هستند که خدا درباره اینها می‌فرماید: وقتی که بهشت رفتند کسانی هستند که وَنَزَعْنَا مَا فِی صُدُورِهِم مِنْ غِلٍّ، لذا خدای سبحان دستور سرعت می‌دهد تا حدی که سبقت بگیرید و سبقت گرفتن در فضایل، نه تنها بد نیست [بلکه] خوب هم است. چون انسان متواضع را متواضع‌تر می‌کند. آن سبقتی که کِبر می‌آورد بد است. یا آن سبقتی که بر کبر می‌افزاید بد است، امّا آن جلو افتادنی که انسان را خاکسار می‌کند، خوب است شما در تواضع جلو بیفتید.

● شیطان راهزن اوایل طریق بندگی

آیت الله جوادی آملی در ادامه به راهزنی شیطان در اوایل طریق بندگی اشاره کرده و یادآور می شود: فرمود: این راه، راه بازی است، چون راه خیر است و جلوی شما مدّ البصر باز است و هیچ مزاحمی هم در این راه نیست. چون راهزن شیطان است، شما شیطنت را پشت سر گذاشتید. در اوایل راه این شیطان کمین کرد که بگیرد، گفت: لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ، وقتی انسان از عقبه شیطنت گذشت، از این زنجیر بسته گذشت، بقیه راه باز است و شیطانی نیست.