پیمانکاری فرعی صنعتی در ایران ارائه یک مدل

یکی از استراتژی­های توسعه صنعتی سازمان یونیدو در دو دهه اخیر, گسترش پیمانکاری فرعی صنعتی و مبادله های مشارکتی spx در سطح جهان بوده است و این استراتژی, یک عامل پیوند بین صنایع کوچک و بزرگ و باعث تداوم تولید, افزایش تقاضا برای کالاهای واحدهای صنعتی کوچک و تأمین قطعه های مورد نیاز صنایع بزرگ است

یکی از استراتژی­های توسعه صنعتی سازمان یونیدو در دو دهه اخیر، گسترش پیمانکاری فرعی صنعتی و مبادله‌های مشارکتی (spx) در سطح جهان بوده است و این استراتژی، یک عامل پیوند بین صنایع کوچک و بزرگ و باعث تداوم تولید، افزایش تقاضا برای کالاهای واحدهای صنعتی کوچک و تأمین قطعه‌های مورد نیاز صنایع بزرگ است.

در این مقاله، مدل مناسبی از پیمانکاری فرعی صنعتی بین صنایع کوچک و بزرگ ارائه شده است و در آن انواع سازمانها و نهادهایی که به انجام بهینه پیمانکاری فرعی بین واحدهای صنعتی کمک می کنند، لحاظ شده است. به نظر می­‌رسد با عملی کردن چنین مدلی بتوان پیمانکاری فرعی صنعتی را در بین صنایع کوچک و بزرگ ایران گسترش داد.

● مقدمه

پیمانکاری فرعی صنعتی، به عنوان یکی از روشهای تأمین سفارشهای تولیدی واحدهای صنعتی بزرگ از بیرون، در سالهای اخیر مورد توجه مدیران صنایع کشورهای مختلف جهان و به عنوان یکی از سیاست­های موفق سازماندهی و توسعه صنایع کوچک و متوسط ، مورد توجه سیاستگزاران اقتصادی و صنعتی کشورهای با اقتصاد صنعتی، بوده است.

بررسی نظام پیمانکاری فرعی در کشورهای مختلف نشان دهند? آن است که این نظام با سوابق تاریخی، اجتماعی، اقتصادی، صنعتی و بسیاری دیگر از عوامل تأثیرگذار ارتباط تنگاتنگ داشته، عیناً قابل اقتباس و اجرا در سایر کشورها نیست. لیکن نمی توان منکر تجربه‌های موفق و ارزشمندی شد که می توانند دارای نکته‌های آموزنده ای برای دیگر کشورها بوده، مورد استفاده و بهره برداری آنها قرار گیرد. با توجه به چنین تجربه‌هایی است که یونیدو توانسته است از ابتدای دهه ۱۹۹۰ تاکنون بیش از ۵۰ مرکز تبادل اطلاعات و ایجاد ارتباط را در بیش از ۳۰ کشور جهان که فاقد برنامه های ویژه‌ای برای توسعه پیمانکاری فرعی و همکاری بین صنایع کوچک و متوسط و بزرگ بوده اند، ایجاد کرده تا به ارتقای بهره وری این واحدها کمک کند. نظام پیمانکاری فرعی صنعتی در ایران از پیشینه زیادی برخوردار نیست و به علّت وجود مشکلات زیادی که فراروی آن بوده است، نتوانسته است در بین واحدهای تولیدی کوچک و بزرگ به عنوان یک نظام مبادلاتی فراگیر شود. در این مقاله، ضمن تبیین ویژگی­های نظام پیمانکاری فرعی صنعتی، مشکلات اجرایی مرتبط با آن را در ایران مورد بررسی قرار داده، در انتها، الگوی مناسبی از نظام پیمانکاری فرعی ارائه می شود.

● تعریف پیمانکاری فرعی صنعتی و انواع آن

پیمانکاری فرعی صنعتی، یکی از راه های مدرن و مؤثر سازمانی برای تولید محصولات صنعتی از راه همکاری واحدهای تولیدی مکمل است. در این حالت یک پیمانکار اصلی، همراه با عرضــه‌کنندگان پیمــانکاری فرعی متعدد، وجــود دارند. به عبـــارت دیگر در نظام پیمانکاری فرعی، تـــوافق بین دو گروه، یعنی پیمانکار اصلی و پیمانکاری فرعی است. پیمانکاری اصلی (OEM= Original Equipment Manufacturer) اقدام به واگذاری تولید قطعه‌ها و اجزای قابل مونتاژ فرعی و یا بخشی از خدمات مورد نیاز محصول نهایی به یک یا چند بنگاه تولیدی می کند.

پیمانکاری فرعی ‌(Subcontractor) براساس مشخصات فنی تعیین شده توسط پیمانکار اصلی کار را انجام می‌دهد‌. بدیهی است در نظام تولید، به ویژه در حوزه های صنعت، تقسیم کاری که به این روش انجام می­پذیرد، موجب ارتقای روزافزون تخصص پیمانکار فرعی در یک یا چند فرایند فنی می شود (گلستانی و محتشم‌زاده، ۴:۱۳۸۴).

پیمانکاری­های فرعی صنایع کوچک و متوسط از لحاظ رابطه با صنایع بزرگ به چهار گروه تقسیم می شوند:

الف) پیمانکاری فرعی برای ساخت قطعه‌ها و کالاهای نیم ساخته صنعتی،

ب) پیمانکاری فرعی برای تکمیل و مونتاژ قطعه‌ها و کالاهای صنعتی،

ج) پیمانکاری فرعی برای انتقال اطلاعات و دانش فنی و ارتقای تکنولوژی،

د) پیمانکاری فرعی برای انجام تحقیق و طراحی بخشی از یک طرح بزرگ و یا طرح توسعه واحدهای بزرگ.

● مزایای پیمانکاری فرعی صنعتی

پیمانکاری فرعی صنعتی دارای مزایای زیادی برای صنایع کوچک و بزرگ است:

الف) مزایای پیمانکاری فرعی صنعتی برای صنایع کوچک:

۱) حداکثر بهره برداری از امکانات آزمایشگاهی و سیستم کنترل موجود در صنایع طرف قرارداد.

۲) بهره مندی از تجربه‌های فنی ـ تخصصی کارشناسان طرف قرارداد و درنتیجه ارتقای توان علمی ـ تخصصی و بهره وری واحدهای صنعتی کوچک.

۳) استفاده از توان بالقوه تولیدی و رفع مشکل کمبود تقاضا در واحدهای تولیدی مورد نظر.

۴) به لحاظ تولید انبوه، قیمت تمام شده کالا در حداقل قرار می گیرد.

۵) توزیع درآمد بهتر و افزایش درآمد کارکنان و در نهایت اجتماع.

۶) تولیدات به صورت تخصصی و حرفه‌ای شکل می گیرد و باعث دستیابی سریع­تر به نوآوری­ها و خلاقیّت در تولید می شوند و در نتیجه تنوّع در تولیدات افزایش می یابد.

ب) مزایای پیمانکاری فرعی برای صنایع بزرگ:

۱) صنایع بزرگ با کاهش هزینه‌های سرمایه‌گذاری و جلوگیری از گسترش بی‌رویه واحدها و بعضاً با تعطیل کردن پاره ای از بخش­های خط تولید و سپردن کار تولید قطعه‌ها و کالاهای صنعتی و حتی بخش طراحی و مونتاژ کالا به واحدهای کوچک طراحی و مهندسی و مونتاژ، نه تنها از کاهش حجم تولید واحد صنعتی خود جلوگیری می کند، بلکه برعکس حجم تولید و بهره وری را تا چند برابر افزایش می­دهند.

۲) صنایع بزرگ با بهره گیری از پیشنهادها و اندیشه خلاّق واحدهای کوچک پیمانکار، ضمن رفع مشکلات و ضعف­های احتمالی و ارتقای کیفیت کالاهای تولیدی، توانسته اند بیشترین نوآوری و تنوّع را به تولیدات خود بدهند.

۳) صنایع بزرگ با انجام پیمانکاری­های فرعی قادر هستند قیمت تمام شده کالا را به میزان قابل توجهی کاهش دهند و برای مدت زمانی طولانی می توانند قطعه‌ها و لوازم مورد نیاز خود را به گونه سفارشی تأمین کنند.

● پیشینه پیمانکاری فرعی صنعتی در ایران

در ایران مونتاژ اتومبیل از سال ۱۳۴۷ به طور رسمی شروع شد. قرارداد تولید اتومبیل با سه شرکت: ایران ناسیونال (ایران خودرو)، شرکت سهامی سیتروئن (سایپا) و جنرال موتورز ایران (پارس خودرو) منعقد شد.

نخستین اتومبیل تولیدی در ایران آکا نام داشت که طی چهار سال ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۰، ۱۰۳۵ دستگاه اتومبیل تولید شد. سپس محصولات دیگری، مانند: ژیان (۱۳۵۵)، وانت نیسان (۱۳۶۶)، رنو۲۱ (۱۳۷۲)، پراید (۱۳۷۲)، سیتروئن زانتیا (۱۳۷۸)، کیاریو (۱۳۸۳) به بازار عرضه شد.

یکی از اقدامهای شرکت ایران خودرو، تأمین قطعه‌های مختلف اتومبیل توسط تولیدکنندگان داخلی بوده است. بر این اساس شرکت طراحی مهندسی و تأمین قطعه‌های ایران خودرو (ساپکو) در سال ۱۳۷۳ تاسیس شد.

وظایف اصلی ساپکو به این شرح است (www.sapco.com):

۱) طراحی قطعه‌ها و مجموعه های خودرو؛

۲) تأمین قطعه‌ها و مجموعه های خودرو برای خودروسازان داخلی و خارجی؛

۳) شناسایی منابع تأمین قطعه‌های خودرو و تعیین سیاست تأمین قطعه‌ها؛

۴) برنامه ریزی تأمین قطعه‌های خودرو و تعیین سیاست تأمین قطعه‌ها؛

۵) انتخاب سازندگان از نظر مدیریتی و کیفی؛

۶) هدایت پروژه های بهینه سازی قطعه‌ها و قطعه‌های خودروهای جدید؛

۷) ارتقای سازندگان از نظر مدیریتی و کیفی؛

۸) خرید خارجی و داخلی مواد اولیه، ماشین آلات و تجهیزات ایران خودرو؛

۹) بـــازاریابی و هـــدایت سازندگان بـــرای صـادرات و انجام همکاری­هــای ( joint venture )؛

۱۰) هدایت پروژه های خودکفایی قطعه‌های خودرو .

درحال حاضر، شرکت ساپکو در برونسپاری تولید قطعه‌ها ، با ۴۸۲ واحد تولیدی که سازنده قطعه‌ها هستند، برای تولید ۶۳۵۰ قطعه به صورت پیمانکاری فرعی قرارداد بسته است. بدین ترتیب به جای واردات قطعه‌های مورد نیاز خود، آن­ها را از تولیدکنندگان داخلی خریداری و در داخل کارخانه مونتاژ می­‌کند.

در سایر صنایع، برونسپاری به منظور ساخت برخی از قطعه‌های مورد نیاز واحدهای تولیدی (به صورت پیمانکاری فرعی در سالهای اخیر به گونه پراکنده وجود داشته است. این امر در نتیجه محدویت­های ناشی از تحریم اقتصادی برخی از کشورهای صنعتی در ارتباط با قطعه‌های مورد نیاز واحدهای تولیدی در ایران بوده است. به عبارت دیگر، یکی از سیاست­های وزارت صنایع و معادن تشویق تولیدکنندگان داخلی به ساخت قطعه‌های مختلف مورد نیاز ماشین آلات صنعتی، به جای واردات پرهزینه آنها بوده است.

همچنین سیاست سازمان یونیدو مبنی بر گسترش پیمانکاری فرعی بین صنایع، برای حمایت از صنایع کوچک به منظور تداوم فعالیت آنها نیز از جمله دلایل برونسپاری سفارشهای تولیدی به واحدهای صنعتی کوچک است. سازمان صنایع و معادن در ایران انواع مشوّقهای مالی و فنی را برای گسترش برونسپاری از راه پیمانکاری فرعی بین صنایع بزرگ و کوچک در دستور کار سیاستهای صنعتی خود قرار داده است و از راه ایجاد نمایشگاه­های قطعه‌های ماشین آلات صنعتی مختلف، سایت­های اینترنتی، بروشورها و... ، به دنبال ایجاد ارتباط بین صنایع بزرگ و کوچک برای تولید نیازهای صنعتی صنایع بزرگ توسط واحدهای تولیدی کوچک است.

در ایران پیمانکاری فرعی بین صنایع کوچک و بزرگ با انواع مشکلات به این گونه روبه رو است:

۱) عدم تحویل بموقع سفارشها؛

۲) عدم پرداخت به موقع تعهدهای مالی؛

۳) پایین بودن کیفیت کالاهای سفارشی؛

۴) عدم ارتباط بین صاحبان صنایع کوچک و بزرگ؛

۵) عدم حمایت از انجام پیمانکاری فرعی صنعتی بین صنایع کوچک و بزرگ؛

۶) عدم وجود نهادی برای نظارت بر حسن اجرای قراردادهای پیمانکاری فرعی صنعتی بین واحدهای تولیدی صنعتی کوچک و بزرگ.

بنابراین رفع مشکلات یادشده برای گسترش پیمانکاری فرعی صنعتی در بین صنایع کوچک و بزرگ، دارای اهمیت فراوان است.

● مدل پیشنهادی پیمانکاری فرعی صنعتی بین واحدهای کوچک و بزرگ صنعتی

یونیدو از دو دهه پیش، سیاست گسترش پیمانکاری فرعی و مبادله‌های مشارکتی (Industrial Subcontracting and Partnership Exchange:spx) را یکی از راهکارهای جلوگیری از ورشکستگی واحدهای تولیدی صنعتی کوچک مطرح کرده و براین باور است که پیمانکاری فرعی باعث رونق بخشیدن فرایند تولید از راه افزایش تقاضا برای کالاها و قطعه‌های تولیدی صنایع کوچک می شود. همچنین برقراری پیمانکاری فرعی باعث ارتقای سطح فناوری صنایع کوچک می­شود این امر در توسعه بخش صنعت در کشور بسیار مؤثر است.

مدل­ پیشنهادی پیمانکاری فرعی که توسط یونیدو ارائه شده است، عموماً مثلثی شکل است که در یک رأس آن سازمان صنایع کوچک *(به عنوان نماینده و متولی صنایع کوچک) و در دو رأس دیگر آن صنایع کوچک و بزرگ قرار دارند (شریف النسبی، ۱۳۷۵: ۵۱) (شکل ۱).

وظیفه سازمان صنایع کوچک، نظارت بر حسن انجام قرارداد بین صنایع کوچک و بزرگ است.

این مدل (شکل ۱) ساده ترین نوع ارتباط بین صنایع کوچک و بزرگ را نشان می­دهد. در مدلهای تکمیلی، صندوق ضمانت پیمانکاری فرعی (برای تعهد جهت مطالبات معوقه صنایع کوچک توسط صنایع بزرگ) و یا صندوق بیمه صنعتی (برای بیمه کردن حوادث پیش بینی نشده از قبیل: آتش سوزی، عدم پرداخت بموقع طلبهای معوقه صنایع کوچک و متوسط از جانب صنایع بزرگ و یا صادرات تولیدات صنایع کوچک) منظور شده است.

با توجه به مشکلات موجود در برقراری پیمانکاری فرعی صنعتی در ایران، این مقاله، مدل پیمانکاری فرعی صنعتی برای صنایع کوچک و بزرگ را به صورت (شکل ۲) پیشنهاد می کند.

اجزای تشکیل دهنده مدل پیشنهادی برای پیمانکاری فرعی صنعتی بین واحدهای صنعتی کوچک و بزرگ، به این شرح است:

۱) پیمانکار اصلی که به دلایل اقتصادی و یا فنی و تخصصی تمامی قطعه‌ها و اجزای ماشین آلات تولیدی خود را در محل واحد تولیدی ایجاد نمی­‌کند و به پیمانکاران فرعی برای ساخت آن سفارش می­‌دهد.

۲) پیمانکار فرعی که عموماً کارگاه های کوچک و متوسط اند که در عملیات و فرایندهای معینی تخصص یافته، قادرند کالاهای با کیفیت منطبق با مشخصات پیمانکار اصلی را تأمین کنند.

۳) سازمان صنایع کوچک (و شرکتهای صنعتی) که در حال حاضر متولی صنایع کوچک در ایران است. از جمله وظایف این سازمان می توان این موارد را نام برد:

الف) ایجاد تسهیلات مالی، فنی و حقوقی برای صنایع کوچک و بزرگ به منظور عقد قرارداد پیمانکاری فرعی،

ب) همکاری فنی لازم با صنایع کوچک به منظور ارائه راهنمایی فنی و ایجاد مراکز کنترل کیفیت و استاندارد،

ج) پشتیبانی مالی از صنایع کوچک از راه اعمال معافیت­های مالیاتی، عوارض گمرکی برای انجام پیمانکاری فرعی با صنایع بزرگ،

د) تضمین بموقع پرداخت تعهدهای مالی صنایع کوچک به صنایع بزرگ،

هـ) ایفای نقش میانجی برای حل اختلافهای صنایع کوچک و بزرگ.

برای جلوگیری از عدم اتحاد بانک‌ها نسبت به اعطای وام و اعتبار به صنایع کوچک، ایجاد صندوق بیمه صنعتی در تضمین تعهدهای طرفین قرارداد می­تواند نقش مؤثری را داشته باشد.

مهم­ترین وظایف صندوق بیمه صنعتی به این شرح است:

الف) صنایع کوچک، متوسط و بزرگ موظفند در برابر تمام حوادث پیش بینی نشده (مانند: آتش سوزی، عدم پرداخت به موقع طلب­های معوقه صنایع کوچک و متوسط توسط صنایع بزرگ و یا صادرات تولیدهای صنایع کوچک) بیمه صنعتی شوند.

ب) در صورتی که صنایع بزرگ (پیمانکار اصلی) بموقع طلب صنایع کوچک و متوسط (پیمانکار فرعی) را نپردازند، صنایع کوچک و متوسط می­توانند با مراجعه به صندوق بیمه صنعتی و ارائه اسناد مربوطه، موضوع را به آگاهی صندوق بیمه صنعتی برسانند. صندوق پس از بررسی، حداکثر ظرف مدت ۱۵ روز ۸۰ درصد طلب­های معوقه را به بانک پرداخت خواهد کرد و بدین ترتیب حسن سابقه واحدهای کوچک صنعتی را نزد بانکها حفظ خواهد شد.

ج) صندوق بیمه صنعتی با همکاری سازمان صنایع کوچک موضوع عدم پرداخت بموقع طلب­های صنایع کوچک را مورد مطالعه قرار داده، در صورت تأیید، هزینه‌های مربوطه را از صنایع بزرگ دریافت خواهد کرد.

۵) شوراهای مشورتی

ایجاد شوراهای مشورتی (متشکل از نمایندگان انجمن­ها و تشکل­های صنایع کوچک و بزرگ) و با محوریت و مدیریت نماینده سازمان صنایع کوچک و شرکت شهرکهای صنعتی ایران، می‌­تواند این وظایف را به عهده گیرد:

الف) حل اختلافهای احتمالی صنایع کوچک با صنایع بزرگ،

ب) ارجاع موارد غیر قابل حل به دادگاه ویژه (به کمک نماینده سازمان صنایع کوچک)،

ج) بهره گیری از صندوق ضمانت انجام پیمانکاری­های فرعی و تأمین مطالبات صنایع کوچک،

د) ایجاد بانک اطلاعات و ارائه اطلاعات انجام پیمانکاری­های فرعی صنایع کوچک با صنایع بزرگ،

هـ) ارائه خدمات آزمایشگاهی و کمک به ارتقای کمّی و کیفی تولیدهای صنایع کوچک در اجرای پیمانکاری فرعی،

و) انتقال اطلاعات و تجربه‌ها و راهنمایی در خرید تکنولوژی­های پیشرفته خارجی،

ز) سرمایه گذاری مشترک در تهیه مواد اولیه (کمیاب و عمده) برای تسریع فعالیت پیمانکاری­های فرعی.

● نتیجه گیری

پیمانکاری فرعی و مبادله‌های مشارکتی، یکی از راه‌های پیوند بین صنایع کوچک و بزرگ و عاملی برای تداوم تولید در واحدهای صنعتی و رونق بخشیدن کل اقتصاد است. برای گسترش پیمانکاری فرعی باید موانع و مشکلات تحقّق آن را برطرف کرد و برای این منظور ایجاد ارتباط و اعتمادسازی بین واحدهای کوچک و بزرگ صنعتی دارای اهمیت بسیار است.

وجود سازمان صنایع کوچک و شرکت شهرکهای صنعتی به عنوان ناظر قرار دارد پیمانکاری فرعی و حامی صنایع کوچک برای دادن انواع تضمین­ها به طرفین قرارداد برای حسن اجرای مفاد قرارداد و حمایت‌های مالی، فنی و مشورتی از آنها ضروری به نظر می­رسد.

همچنین وجود نهادهایی مانند صندوق بیمه صنعتی به منظور بیمه کردن تعهدهای طرفین قرارداد و شوراهای مشورتی به منظور حل موارد اختلاف بین صنایع کوچک و بزرگ و ارائه انواع اطلاعات فنی به آنها در گسترش نظام پیمانکاری فرعی و مبادله‌های مشارکتی بین واحدهای صنعتی کشور تأثیر زیادی دارد.

موارد یادشده، در مدل پیشنهادی پیمانکاری فرعی بین واحدهای صنعتی کوچک و بزرگ لحاظ شده است و امید است با تحقق آنها شاهد گسترش پیمانکاری فرعی صنعتی بین واحدهای صنعتی در کشور باشیم.

دکتر محمد مولایی

www. mowlaei@ basu. ac.ir

منابع

۱. روئین تن، پونه ، الگوهای برونسپاری در روابط پیمانکاری فرعی. نشریه صنعت‌ساز. شماره ۱۳۴ـ ۱۳۳،(۱۳۸۶) .

۲. سازمان صنایع کوچک ایران ، سیاست­های موفق توسعه صنایع کوچک در ۲۰ کشور صنعتی و در حال توسعه. تهران: انتشارات کارآفرینان بصیر، (۱۳۸۰).

۳. شریف النسبی، مرتضی، چرخه توسعه، راهنمای رشد شتابان.تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، (۱۳۷۵).

۴. گلستانی، محمد و محتشم زاده، احسان، جستاری در نظام مبادله پیمانکاری فرعی و صنعتی.شرکت شهرک های صنعتی استان مرکزی،(۱۳۸۵) و (۱۳۸۶).

۵. مولایی، محمد، بررسی و مطالعه توسعه نظام پیمانکاری فرعی و مبادلات مشارکتی (spx) بر اساس روش یونیدو در صنایع استان همدان.همدان: شرکت شهرک­های صنعتی استان همدان (۱۳۸۷).

۶. Chuck kyoim (۱۹۹۵). Development of Industrial Sub- Contracting in Korea. Hanyany University.

۷. Handreson peter (۱۹۹۶). New Strategies of Italian SMEs in Today Europe. JSBM JournaI.

۸. www. Sapco. Com.