خاتم سازی و معرق روی چوب

خاتم, هنر آراستن سطح اشیاء چوبی, به صورتی شبیه موزاییك با مثلث های كوچك, سه پهلو برابر یا دوپهلو برابر چوبی, استخوانی یا فلزی است كه لااقل از حدود ۴۰۰ سال پیش به این سو, در برخی از شهرهای كشورمان و بیش تر در شیراز و اصفهان رواج داشته و دارد

● خاتم‌سازی

خاتم، هنر آراستن سطح اشیاء چوبی، به صورتی شبیه موزاییك با مثلث های كوچك، سه پهلو برابر یا دوپهلو برابر چوبی، استخوانی یا فلزی است كه لااقل از حدود ۴۰۰ سال پیش به این سو، در برخی از شهرهای كشورمان و بیش تر در شیراز و اصفهان رواج داشته و دارد.

خاتم سازی روشی از تولید فرآورده‌های چوبی است كه طی آن با استفاده از روكش به دست آمده از به هم چسباندن و برش زدن قطعات كوچك فلزات، استخوان و انواع چوب درشكل‌ها و طرح‌های سنتی معمولاً به صورت هندسی و به كمك ابزار و سایل مختلف، فرآورده‌هایی مانند انواع قاب عكس، جعبه، شكلات‌خوری، میزف‌صندلی و حتی مبلمان ساخته می‌شود.

كهن‌ترین نمونه‌های خاتم كه تاكنون به دست ما رسیده از دوره ‌صفویه است، ولی آثار و مداركی نیز به دست آمده كه نشان می‌دهد این هنر از زمان دیلمیان در ایران وجود داشته است.

خاتم‌سازی از جمله صنایع دستی است كه تولید آن در سطح جهانی، منحصر به ایران است، زیرا اگرچه در برخی از كشورها نظیر سوریه و لبنان، كارهایی از نوع موزاییك ساخته می‌شود كه به خاتم شباهت دارد، ولی در حقیقت این هنر از آن ایران است و براساس مدارك موجود، زادگاه آن نیز شهر شیراز بوده است.

● برای تولید محصولات خاتم، از مواد اولیه گوناگونی استفاده می‌شود كه عبارتند از:

▪ انواع چوب، مانند چوب‌های آبنوس، فوفل، بقم، عناب، نارنج، افرا، كیكم، تبریزی و شمشاد.

▪ انواع مفتول‌های فلزی مانند مفتول‌های برنجی، نقره‌ای و گاه طلایی.

▪ صدف, نخ پرك, سریشم و لاك.

وسایل و ابزار كار موردنیاز خاتم‌سازی صرف‌نظر از همان ابزار موردنیاز نجاری، به طور كلی شامل دستگاه نوردسیم است كه مفتول‌های فلزی را به صورت منشورهایی با قاعده مثلثی درمی‌آورد و دیگر تخته شیار ساز یا منشور ساز كه تخته‌ای است مسطح و در روی آن شیاری به صورت منشوری با قاعده مثلثی وجود دارد.

در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، خاتم‌سازی رشد و شكوفایی بیش تری یافته و هنرمندان خاتم ساز شیرازی، اصفهانی، گلپایگانی و تهرانی در تولید آثار باارزش خاتم و توسعه موارد مصرف این «هنر – صنعت» سعی وافر و اهتمام شایسته داشته‌اند.

● معرق روی چوب

معرق روی چوب، یكی دیگر از رشته‌های صنایع دستی چوبی است كه اگرچه طبق اسناد و مدارك موجود در هند پدید آمد، اما از روزگاران بسیار دور به ایران راه یافت و هنرمندان و صنعت‌گران ایرانی تكمیل‌كننده و گسترش‌دهنده آن بوده‌اند.

ماده اولیه و عمده موردنیاز معرق‌سازان، چوب است، ولی طی سال های اخیر، به ویژه استفاده از صدف، فلز و استخوان نیز در این رشته هنری مرسوم و متداول شده است. شیوه كار معرق‌سازان به این ترتیب است كه ابتدا طرح موردنظر خود را كه ملهم از طرح‌ها و نقوش سنتی است، بر روی كاغذی نازك ترسیم می‌كنند و سپس آن را بر روی یك قطعه تخته سه لایی می‌چسبانند و با میخ‌های سوزنی كوچك، بر روی زمینه اصلی كار كه بیش تر چوب فوفل یا چوب رُز است و حدود ۵ میلی‌متر قطر دارد نصب می‌كنند؛ سپس با دقت، با اره مویی خطوط اطراف آن را می‌بُرند. پس از بریدن كلیه خطوط طرح و هنگامی كه زمینه كار به صورت تابلویی – كه جای نقوش در آن خالی است – درآمد تخته سه لایی را از آن جدا می‌كنند و استادكار معرق‌ساز برای تكمیل كار خود، بخش‌های مختلف طرح را براساس رنگی كه باید در تابلو یا محصول موردنظر دیگر داشته باشد، دوباره از چوب‌هایی كه هر یك رنگی ویژه دارد، بریده و در جای خود قرار می‌دهد و با چسب به متن می‌چسباند. گاهی برای تنوع بخشیدن به كار و زیبایی بیش تر آن، از قطعات عاج، استخوان، صدف و فلز بهره گرفته می‌شود.

آخرین مرحله ساخت یك اثر معرق پولیستر كاری روی آن است كه طی آن سطح تابلو یا محصول با «كیلر» یا «سیلر» پوشش داده و آماده عرضه به بازار می‌شود. در یك محصول معرق اصیل، همه رنگ ها باید طبیعی باشد و ضمناً نباید از قلم‌گیری برای برجستگی جزییات طرح و نقش و خطوط داخلی یا بیرونی آن استفاده كرد.