تسری اثر حكم موت فرضی برنكاح و مشكلات ناشی از آن

انسان گاهی با انگیزه های مختلف و علل متفاوت خواسته یا نا خواسته از اقامتگاه خود دور می شود و دیگر خبری از او بدست نمی آید بنظر می رسد كه حتی پیشرفتهای نسبی علوم بشری و توسعه تكنیك و صبایع جدید و تسهیل وسایل ارتباطی نه تنها توانسته از آمار غایب ها و مفقودان بكاهد بلكه به علت سوء استفاده از این وسایل و افزایش جمعیت ,روز به روز بر آمار آنها افزوده شده است

مقدمه

۱ ـ علل غیبت و حكم غایب

انسان گاهی با انگیزه های مختلف و علل متفاوت خواسته یا نا خواسته از اقامتگاه خود دور می شود و دیگر خبری از او بدست نمی آید . بنظر می رسد كه حتی پیشرفتهای نسبی علوم بشری و توسعه تكنیك و صبایع جدید و تسهیل وسایل ارتباطی نه تنها توانسته از آمار غایب ها و مفقودان بكاهد بلكه به علت سوء استفاده از این وسایل و افزایش جمعیت ،روز به روز بر آمار آنها افزوده شده است .

چنین شخصی كه برخی از حقوقدانان او را غایب مفقود الخبر و قانون مفقود الاثر نامیده است (ماده ۱۰۱۱ قانون ومدنی و ماده ۱۲۶ به بعد قانون امور حسبی )، زنده فرض می شود و آثار و احكام شخص زنده در امور غیر مالی و امور مالی او به اجرا گذاشته می شود .

۲ ـ حفظ حقوق مالی غایب

به موجب قانون (مواد ۱۳۵ ـ ۱۲۶ و ۱۵۲ـ ۱۳۶ قانون امور حسبی و ۱۰۱۵ـ ۱۰۱۲ قانون مدنی )پاره ای از اقدامات تامینی و حفاضتی نیز در جهت حفظ حقوق غایب به موقع اجرا گذاشته می شود . مثلاًدر مراحل مقدماتی غیبت و تحت شرایط خاص،امینی برای نگهداری اموال و اداره امور مالی غایب نصب می گردد و آنگاه اموال به تصرف موقت ورثه داده می شود ،اما تمامی این اقدامات برای حفظ حقوق غایب و اداره امور او انجام می پذیرد و هیچیك از امین و ورثه احتمالی غایب نمی توانند تصرفاتی را كه به ضرر غایب است انجام دهند .

۳ ـ بقاء رابطه زوجیت

نكاح غایب نیز با همسر یا همسران خود همچنان معتبر و پا برجا می ماند و منفقه آنها از اموال وی تادیه می شود وغیبت كوتاه مدت با حتی طولانی علی الاصول نمی تواند لطمه ای به این روابط حقوقی وارد نماید . بنابراین ، همسر غایب همچنان در قید زوجیت باقی می ماند مگر اینكه به موجب قانون تقاضای طلاق كند و حاكم او را طلاق دهد (ماده ۱۰۲۹ قانون مدنی )یا با استفاده از شرایط ضمن عقد نكاح وكیل یا وكیل در توكیل باشد تا در صورت مفقود الاثر شدن زوج ظرف ماه پس از مراجعه به دادگاه و پیدا نشدن غایب خود را مطلقه نماید (بند غایب همچنان در قید زوجیت باقی می ماند مگر اینكه به موجب قانون تقاضای طلاق كند و حاكم او را طلاق دهد (ماده ۱۰۲۹ قانون مدنی ) یا با استفاده از شرایط ضمن عقد نكاح وكیل یا وكیل در توكیل باشد تا در صورت مفقودالاثر شدن زوج ظرف ۶ ماه پس از مراجعه به دادگاه و پیدا نشدن غایب خود را مطلقه نماید (بند ۱۱شروط مندرج در عقد نامه ها )و از این شرایط بهره جسته و نكاح خود را به خود را به نایندگی از غایب بر هم زند .

۴ ـ طرح مساله

ممكن است غیبت مدتها ادامه یابد و از حیات یا مرگ غایب خبری نرسد . در این صورت دادگاه صالح به تقاضای ورثه یا اشخاص ذینفع به مساله غیبت رسیدگی نموده ،پس از نسب امین ، احتمالاً دادن اموال به تصرف موقت ورثه و جری سایر مراحل قانونی در صورت تحقق شرایط لازم حكم موت فرضی غایب را صادر می كند . در این صورت بدون تردید اموال غایب بین ورثه تقسیم می گردد وبه تصرف قطعی آنها داده می شود . حال این سوال مطرح می شود كه اگر همسر غایب طلاق نكرده باشد و از راهی كه قانون گذار در این باره از فقه اسلامی مقرر داشته است استفاده نكند ،آیا می تواند یا ملزم است به استناد همین حكم عده نگاه داشته وپس از انقضای آن ازدواج كند یا اثر حكم موت فرضی فقط در امور مالی است و موجب انحلال نكاح نمی گردد . بنابراین زوجه غایب علیرغم صدور حكم موت فرضی در صورت تمایل باید از دادگاه صالح تقاضای طلاق كرده و از این طریق پس از اخذ حكم طلاق و نگاه داشتن عده حود را از زوجیت سابق برهاند تا بتواند با شخص دیگری ازدواج بكند . برای پاسخ به این مساله و تبیین آن ابتدا به ذكر پاره از اطلاعات لازم و ضروری در مورد راههای انحلال و كیفیت طلاق زوجه غایب تحت عنوان كلیات (بخش اول ) پرداخته و آنگاه در باره قرض موت غایب و نظریه های موجود (بخش دوم )سخن می گوییم .

بخش اول ـ كلیات

بند اول ـ راهای انحلال

۵ ـ حصری بودن راهای انحلال

با توجه به اهمیت و ارزش مذهبی و اجتماعی نكاح ،قانون گذار اسلام عقد ازدواج را از سایر قراردادها بویژه قرار دادهای مالی ممتاز ساخته و همه شیوه های معمول برای انحلال و سقوط قرار دادها را در قرار داد ازدواج نپذیرفته است . مثلاً عقد ازدواج را نمی توان مانند سایر قرار دادها اقاله كرد و یا خیار شرط در این عقد جاری نمی شود . یعنی انحلال نكاح فقط با استفاده از شیوه های كه قانون گذار تجویز كرده است (در پاره ای از موارد با فسخ نكاح و قالباً به وسیله طلاق ) امكان پذیر است . طریق دیگری كه به طور قهری به انحلال نكاح می انجامد مرگ (موت طبیعی ) است وبا مرگ زوج رابطه زوجیت قطع شده و زن باید عده وفات نگاه دارد و پس از انقضای آن – به مدت چهار ماه و ده روز است ـ می تواند با شخص دیگری ازدواج كند و اگر حامله باشد عده او ابعد الاجلین (طولانی ترین یكی از دو مدت ) است در این قسمت دو سبب فوت و طلاق را به دلیل ارتباطی كه با مسئله مورد بحث دارد به اختصار بررسی و مطالعه می كنیم .

۶ ـ موت آثار آن

با مرگ شخص ،شخصیت حقوقی او زایل شده و اموال و دارایی او به طور قهری قبه ورثه منتقل شده و نكاح میت نیز منحل می گردد . چنانچه گفتیم زوجه متوفی عده وفات (ماده ۱۱۵۴ قانون مدنی )نگاه می دارد . این عده دارای اوصافی است كه آن را از عده طلاق ممتاز می گرداند .

۷ ـ ویژگی های عده زن متوفی

زمان آن۴ ماه و ۱۰ روز است .

۲ – در ایام عده به زن نفقه تعلق نمی گیرد (ماده ۱۱۱۰ قانون مدنی )، مگر اینكه زن حامل باشد . در این صورت به اعتقاد برخی از فقها زوجه از سهم جنین داده می شود ،ولی اكثر فقها به استناد روایات دیگر می گویند زن مستحق نفقه نیست .

۳ ـ در این ایام حداد (ترك زینت و آرایش به طوری كه در میان زنان شوهر دار مرسوم است )بر زن واجب است اعم از اینكه حامل یا حایل ،صغیر یا كبیر باشد . اما رعایت حداد شرط صحت عده وفات نمی باشد .

۴ ـ هر گاه زوج غایب باشد و بمیرد به اعتقاد مشهور فقهای امامیه ،آغاز عده وفات از تاریخ ابلاغ خبر است نه از تاریخ وفات . قانون مدنی در این باره ساكت است . برخی از استادان به استناد ظاهر ماده ۱۱۵۴ گفته اند: قانون مدنی از قول غیر مشهور متابعت كرده است . اما برخی دیگر عقیده دارند : قانون مدنی در این مورد ساكت است و می توان آن را بر قول مشهور حمل كرد .

۸ ـ طلاق و آثار آن

یكی از راههای متداول انحلال نكاح طلاق است و اختیار آن به اتفاق نظر مسلمان در دست زوج است (ماده ۱۱۳۳ قانون مدنی ). در حقوق اسلامی و به تبع آن (فقه امامیه ) قانونگذار ایران طلاق را به اقسام مختلف تقسیم كرده و احكام مفصل و متفاوتی را در خصوص هر یك مقرر داشته است (مواد ۱۱۴۹ ـ ۱۱۴۳ قانون مدنی ) كه در این میان طلاق زوجه غایب با داشتن ویژگی های معین به طور جداگانه قابل بررسی و تامل است . به همین منظور فقط طلاق و عده زوجه غایب را مورد مطالعه قرار می دهیم .

بند دوم ـ كیفیت طلاق زوجه غایب

۹ ـ امكان طلاق

چنانچه گفتیم طلاق در اختیار مرد است . پس این سوال به میان می آید كه در زمان غیبت او ،آیا طلاق امكان پذیر است و همسر غایب مفقود الاثر به طور معمول از دو طریق به این خواسته نایل می شود :

طریق اول ـ استفاده از نمایندگی ـ هر گاه زن در ضمن عقد نكاح وكیل یا وكیل در توكیل زوج باشد می تواند با استفاده از این شرط می تواند خود را مطلقه كند (ر. ك . به :ش ۳ ).

طریق دوم ـ مراجعه به حاكم و تقاضای طلاق ـ زوجه غایب تحت شرایطی می تواند به حاكم مراجعه كرده و به سبب غیبت زوج تقاضای طلاق نماید . در این صورت حاكم او را طلاق می دهد . ماده ۱۰۲۹ قانون مدنی در این مورد مقرر می دارد: «هر گاه شخصی چهار سال تمام غایب مفقود الاثر باشد زن او می تواند تقاضای طلاق كند . در این صورت با رعایت ماده ۱۰۲۳ حاكم اورا طلاق میدهد ». در این زمینه نظر فقهای امامیه .عامه و حقوق موضوعه را بررسی كرده و سپس مرتبت با این طلاق را بر می شماریم .

۱۰ ـ فقه امامیه

فقهای امامیه گفته اند : هر گاه از غایب مالی بر جای مانده باشد كه نفقه زنش از آن محل داده می شود

یا سرپرستی (ولی ) داشته باشد كه امور اورا برعهده گرفته و متصدی انفاق او شود ،یا شخص معتبری (كسی كه به طور مجانی نفقه همسر غایب را بپردازد ) باشد كه نفقه زن را تادیه كند ،بر زن واجب است صبر كند و منتظر( غایب ) بماند . و به هیچوجه (ابداً )ازدواج بر او جایز نیست ،مگر اینكه حیات زوج و طلاق او را بداند . واگر چنین نباشد (یعنی غایب مالی نداشته باشد و ولی یا متبرع هم نباشد ) اگر خواست می تواند صبر كند ،در غیر این صورت (یعنی اگر صبر نكند و تمایا به ازدواج مجدد داشته باشد ) به حاكم مراجعه كرده و در خواست خود را تقدیم می دارد . پس حاكم از هنگام مراجعه و تقدیم در خواست خود را تقدیم میدارد . پس حاكم از هنگام مراجعه و تقدیم در خواست چهار سال مهلت تعیین كرده و در این مدت به فحص و جستجو در باره غایب می پردازد . پس هر گاه مرده بودن یا زنده بودنش معلوم نگشت ،اگر غایب ولی ،یعنی كسی كه با اجازه و تفویض

غایب یا به نمایندگی از او بتواند امور او را اداره كند داشته باشد ،حاكم به او دستور طلاق می دهد ،اگر اقدام به طلاق نكند این باره او را مجبور می كند . و اگر ولی نداشته باشد و در صورت بودن ولی اقدام به طلاق نكند و اجبار او هم ممكن نباشد ،خود حاكم او را طلاق می دهد .

---