بررسی نظریه های ژئوپولیتیکی منطقه خاورمیانه

دراین پژوهش سعی شده که با بررسی نظریه های ژئو پولیتیکی خاورمیانه و تحولات آتی که در روند این نظریه ها گذشته است یک بررسی اجمالی صورت گیرد

دراین پژوهش سعی شده که با بررسی نظریه های ژئو پولیتیکی خاورمیانه و تحولات آتی که در روند این نظریه ها گذشته است یک بررسی اجمالی صورت گیرد. ابتدای مقاله با یک مقدمه آغاز می شود که به اصطلاح خاورمیانه و نظریه های ارائه شده می پردازد و در ادامه نظریه های هارتلند (مکیندر) ریملند (اسپایکمن) قدرت دریایی (ماهان) کمربند شکننده (کوهن) فضای حیاتی (هوفر) ارگانیکی (راتزل) و همچنین دونظریه سیلاک و شرایبر که نظریه سیلاک یک نظریه تاریخی است و از زمان هخامنشیان تا به حال وجود داشته و سرلوحه دیگر نظریه ها قرار دارد را مورد بررسی قرار داده است. در پایان هم یک نتیجه گیری با توجه به سوال و فرضیه مطرح شده صورت گرفته که می توان به تلفیق نظریه هارتلند و ریملند اشاره کرد.

● مقدمه

در ژئوپولیتیک واحد مطالعه منطقه است. در این دیدگاه پدیده های سیاسی در چارچوب «حوزه جغرافیایی» ان بررسی می شوند.

اما دیدگاهای مختلف در رابطه با خاورمیانه وجود دارد که از جمله می توان، خاور میانه اصطلاحی است که پس از جنگ جهانی دوم رایج شد و گرچه اختلاف نظرهایی در رابطه با گسترده ی آن وجود دارد، چه از این لحاظ که آیا این اصطلاح باید محدودتر شده و کشورهای عربی آفریقایی مانند مصر مستثنی سازد و چه ازاین لحاظ باید گسترده تر شده و جمهوری های مسلمان آسیای مرکزی را شامل گردد، تعریف آن اغلب با مسامحه صورت می گیرد. اکنون این منطقه در کاربرد رایج خود کشورهای عربی غربی آسیا و شمال آفریقا – یعنی اعضای اتحادیه عرب – و ایران ترکیه واسرائیل را در بر می گیرد. (فاست ۲۰: ۱۳۸۶) به نظر برناردلوئیس، اصطلاح خاورمیانه را نخستین بار ماهان در اشاره به منطقه ای میان عربستان و هند یعنی خلیج فارس مورد استفاده قرار داد که مناسبت ویژه ای برای استراتیژی دریایی داشت. (کمپ، هارکاوی، ۱۳۸۳: ۳۶) کاربرد پیاپی اصطلاح خاورمیانه در بیانیه ها و در میان افراد نظامی به منظور توضیح وضع منطقه، آن را در میان اقشار وسیعی از مرد فراگیر کرد. تداوم تنش سیاسی در منطقه و اهمیت اساس استراتیژیک آن سبب شده است که این اصطلاح همچنان کاربرد داشته باشد. (بیومنت، بلیک، واگ استاف، ۱۳۶۹: ۲) نظریه پردازان ژئوپولیتیک منطق را بر اساس ویژگی های ژئوپولیتیک آنها مطالعه می کنند. آلفرد ماهان بر نقش مناطق دریایی و هالفورد مکیندر بر نقش مناطق خشکی تاکید می کند. سایر نظریه ای ژئو پولیتیکی ملهم از این دو نفراست. هالفورد مکیندر بر نقش مناطق خشکی تاکید می کند هالفرد مکیندر، نظریه«هارتلند» یا قلب زمین را مطرح کرد. به نظر وی منطقه اروپا شرقی، هارتلند محسوب می شد. در نظریه مکیندر: خاور میانه جزء مناطق هلالی شکل محسوب می شد و به همین دلیل همواره جز مناطق کلیدی کشمکش بین شوروی و امریکا بود. دکتری معروف رواسای جمهوری امریکا مانند دکترن ترومن و آیزنهاور در همین جهت بود. در سالهای بعد یکی دیگر از نظریه پردازان ژئوپولیتیک به نام ان. جی. اسپایکمن با ایجاد تغیراتی در نظریه هارتلند نظریه ریمیلند (مناطق حاشیه ای) را ارائه کرد. وی بر این باور که هر دولتی مناطق ریمیلند را کنترل کند بر جهان حکومت خواهد کرد. اس. بی کوهن نظریه« کمربندهای شکننده» را مطرح کرد که منطقه خاورمیانه در جای می گرفت. بر اساس این نظریه خاورمیانه میان دو ابرقدرت بری (شوروی) و بحری (امریکا) قرار دارد و لذا در زیر فشار این دو قدرت خرد می شود. (ولدانی، ۱۳۸۸: ۲۸)

با وجود این دو نظریه ها خاورمیانه از موقعیت استراتیژیک مهمی برخوردار است که در طول قرون گذشته بارها مورد تهاجم استعمار گران قرار گرفته است. در خاورمیانه سه منبع مهم انرژی قرار دارد (آب، گاز، نفت) که همواره بر موقعیت این منطقه افزوده است و به همین جهت از این منطقه نظریه های ژئوپولیتیکی مهمی به وجود آمده است.

اما سوالی که باید برای این بررسی ژئوپولیتیکی انتخاب شود این است که: با توجه به مقتضیات زمان، مکان، وسعت جغرافیایی خاورمیانه کدام یک از نظریه ها به طور اساسی به ویژگی های ژئوپولیتیکی این منطقه توجه داشته است؟ فرضیه ی مطرح شده را این چنین مطرح می کنیم که نظریه های ریمیلند و هارتلند هر دو در کنار هم و با تلفیقی از یک دیگر باعث شده که خاورمیانه از یک موقعیت استراتیژیک برخوردار باشد.

● تعریف مفاهیم

▪ ژئوپولیتیک (geopolitics)

ژئوپولیتیک به عنوان «دانش رقابت و گسترشحوزه نفوذ» دولت ها و گروهای متشکل سیاسی در صدد کسب قدرت و تصرف ابزارها و اهرم ها و فرصت های جغرافیایی هستند که به انها قدرت داده و امکان چیره شدن بر رقیب را می دهد انها برای تصرف فرصتها و مقدورات در مکان و فضاهای جغرافیایی به رقابت پرداخته و سعی می کنند نفوذ خود را در فضاهای جغرافیایی بیشتر توسعه داده و انه را به قلمرو اعمال ارداده خود بیفزایند و برعکس رقبا را از فضاهای مورد منازعه بیرون برانند. (حافظ نیا، ۱۳۸۵: ۱۷) رویکرد ژئوپولیتیک با درجات مختلف بیانگر تاثیر قطعی و جبری جغرافیا در امور تاریخی و سیاسی است. (نورائی، شفائی، ۱۳۸۵: ۱۱۶) گروهی معتقدند که ژئوپولیتیک رابطه جغرافیای طبیعی و انسانی بر سیاست داخلی و خارجی را مورد توجه قرار می دهد. عده ای دیگر نیز ژئوپولیتیک را رابطه ای بین عوامل طبیعی وسیاست یک کشور می دانند.

برخی دیگر ژئوپولیتیک را رابطه بین اوضاع جغرافیایی و سیاست خاجی کشورها می دانند و معتقدند ژئوپولیتیک مطالعه اثار و نتایجی است که عوامل جغرافیایی طبیعی و سیاست یک کشور می دانند. (الهی، ۱۳۸۴: ۱۷)

▪ خاورمیانه

تعریف دقیق خاورمیانه به راحتی امکان پذیر نیست. اصطلاح خاورمیانه را اول بار درسال ۱۹۰۲ مورخ دریایی امریکا، الفرد ماهان به کار برده است و منظور وی تشریح منطقه اطراف خلیج فارس بود که چون از قاره اروپا به ان نگریسته می شود، نه خاور نزدیک به حساب می اید نه خاور دور. (درایسدل بلیک، ۱۳۸۶: ۲۰) جرج لنچافسکی افغانستان را جز خاورمیانه می داند. در حالی که سایر پژوهشگران این مسئله را قبول ندارند. باری بوزان: کشورهای ترکیه، سودان و قبرس را جو خاورمیانه نمی داند. در صورتی که این کورها جز خاورمیانه هستند و در این مورد اتفاق نظر وجود دارد. بوزان کشورهای شمال افریقا شامل الجزایر، تونس ومغرب را نیز جز خاورمیانه به حساب می آورد. (ولدانی، ۱۳۸۸: ۱۶و۱۷)

اما به طور کلی در این پژوهش منظور از کشورهای خاورمیانه کشورهایی هستند که از شمال افریقا کشیده می شوند وتا حوزه خلیج فارس ادامه دارند این کشورها عبارتند از ایران، ترکیه، عراق، سوریه، لبنان، اردن، مصر، اسرائیل، عربستان سعودی، یمن، سودان، کویت، بحرین، قطر، امارات عربی متحده، عمان، الجزایر، مراکش، ارضی خودگردان فلسطین، پاکستان.

▪ جغرافیای سیاسی

تعاریف متعدد و زیادی از جغرافیای سیاسی وجود دارد که به چند مورد از آنها می پردازیم جغرافیای سیاسی اساسا درگیر تحلیل فضایی پدیده های سیاسی است وبه اختصاصات فضایی فرایند سیاسی توجه دارد. (درایسدل بلیک، ۱۳۸۶: ۹)

جغرافیای سیاسی به تقسیم بندی های سیاسی فضای قابل وصول به یک گروه خاص می پردازد. اگر سطح زمین مانند پوسته صاف توپ پینگ پنگ یکنواخت و یکسان بود موضوعاتی از قبیل جغرافیای سیاسی و روابط بین الملل وجود نداشت. جغرافیای سیاسی به تقسیم بندی های سیاسی در صحنه جغرافیایی می پردازد. جغرافیای سیاسی مفاهیم چون «کشور و مرز» «حکومت وسرزمین» «حرکت وروابط بین مرکز و پیرامون» «منطقه ودولت» را برسی می کند. (مجتهد زاده، ۱۳۸۰: ۳۲)

▪ منطقه (Zone)

منطقه در برگیرنده تعدادی از کشورها است که به لحاظ جغرافیایی به هم نزدیک و در سیاست خارجی نیز از روابط متقابل بر خوردار باشد. جان کالین می گوید منطقه از یک عرصه جغرافیایی تشکل می شود که به لحاظ فرهنگی یا فیزیکی تجانس داشته باشند. دیوید ای. لیک منطقه را مجموعه ای از کشورها می دانندکه از نظم جغرافیایی و ویژگی های مشترک مانند سطح توسعه، فرهنگ یا نهادهای سیاسی باهم در پیوند باشند. (ولدانی، ۱۳۸۸: ۲۴)

۱) نظریه تئوری هارتلند (heart land theory)

بر اساس تئوری هرتلند هرکس منابع انسانی و فیزیکی اور- آسیا واقع بین آلمان وسیبریه مرکزی در اختیار داشته باشد می تواند جهان را کنترل کند. این تئوری توسط جغرافی دان انگلیسی، سر هالفورد مکیندر (sir hal ford makinder) در مقاله ای در سال ۱۹۰۴ وسپس در کتاب وی در سال ۱۹۱۹منتشر شد. (الهی، ۱۳۸۴: ۲۰)

مکیندر قاره های اروپا، آسیا و آفریقا را به عنوان جزیره جهانی می شناخت و آن را به همین نام معرفی کرد. (عزتی، ۱۳۸۲: ۱۲) کلید جزیره جهانی، ناحیه محور یا هارتلند است. وی هارتلند را ناحیه وسیعی می دانست که اقیانوس منجمد شمالی تا نزدیکی کناره های آبی این منطقه ادامه داشت. این ناحیه از غرب به رودخانه ولگا، از شرق به سیبری غربی، از شمال به اقیانوس منجمد شمالی و از جنوب به ارتفاعات هیمالیا، ارتفاعات ایران وارتفاعات مغولستان محدود می شد. ناحیه محور، از هیچ یک از قدرتهای دریایی تهدید نمی شوند. (عزتی، ۱۳۸۲: ۱۳)

اساس تز معروف مکیندر این بود که حوزه داخلی اروآسیا منطقه محوری سیاسی جهان است. مکیندر متذکر شد که که این منطقه محوری توسط یک حاشیه هلالی شکل محاصره می شود که خاورمیانه در ان جای دارد. (درایسدل، بلیک، ۱۳۸۶: ۳۶) مکیندر از سیاست هایی که موازنه قدرت بین قدرتهای بری و بحری را ایجاد کند حمایت می نمود تا بدین وسیله یک کشور معین نتواند بر هارتلند تسلط بیابد. به هنگام جنگ جهانی دوم مکیندر در تئوری خود توسعه قدرت هوایی وقدرت ایالات متحده آمریکا را که خارجی از جزیره جهانی بود مورد ملاحضه قرار داد. (الهی، ۱۳۸۴: ۲۰) به عقیده مکیندر اطراف هارتلند را دو ناحیه فرا گرفته اند:

۱) هلال داخلی یا حشیه ای که شامل سرزمین هایی است که پشت خشکی اروسیاو کنار اب قرار دارند و قابل دسترسی قدرت دریایی هستند.(موقعیت ساحلی)

۲) هلال خارجی یا جزیره ای که شامل جزایر بریتانیا، ژاپن و استرالیا است.

مکیندر بر این باور بود که هارتلند اهمیت اساسی در اورآسیا به عهده دارد. وی در ۱۹۱۹چنین عنوان کرد: «کسی که بر شرق اروپا تسلط یابد بر هاتلند حاکم خواهد بود و کسی که بر جزیره جهانی حاکم باشد بر دنیا مسلط است» (عزتی، ۱۳۸۲: ۱۳)

در ۱۹۱۹مکیندر از اینکه آلمان روسیه را کنترل کند و در (۱۹۴۳) از اینکه شوروی آلمان را کنترل کند اعلام خطر کرد. تاثیر نظریه مکیندر در شکل گیری سیاست «سد نفوذ» آمریکا و همینطور در تحلیل نتایج پیوند نزدیک روسیه وچین به چشم می خورد. در آغاز قرن ۲۱ میلادی و با توجه به فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی زمینه های توجه به تئوری مکیندر در سیاست قدرتهای اروپایی، امریکا وچین و روسیه در گسترش سلطه بر مناطق آسیای مرکزی و منطقه خلیج فارس قابل مشاهده است. (الهی، ۱۳۸۴: ۲۱)

۲) نظریه تئوری ریمیلند (rimland theory)

نظریه دیگری که در مباحث ژئوپولیتیک از اهمیت ویژه ای برخوردار است، نظریه تئوری سرزمین حاشیه ای«ریمیلند» از نیکلاس اسپایکمن (Nichols spykman) می باشد.

این تئوری به سرزمین های حاشیه ای اروپا، خاورمیانه، آسیای جنوبی و خاور دور اهمیت بسیار می دهد. و انها را همچون کلیدهای امنیت ایالات متحده آمریکا تلقی می کند. به نظر این دانشمند تسلط بر هر یک از این مناطق، احاطه بر جهان جدید را به صورت یک امکان در می اورد. (نورائی، شفائی، ۱۳۸۵: ۱۱۷) اسپایکمن به ریملند که با تغیراتی همان هلال داخلی مکیندر است اشاره می کند و می گوید سلطه بر هر یک از مناطق، امنیت امریکا را تهدید می کند، زیرا از چنین موقعیتی محاصره دنیای جدید ممکن می شود و می گوید هرکه ریمیلند را کنترل کند بر اوراسیا حکومت می کند و هر کس اوراسیا را کنترل کند سرنوشت جهان را در اختیار دارد. (الهی، ۱۳۸۴: ۲۲)

تفسیر اسپایکمن از از اهمیت ارتباط هارتلند با حلقه اطراف آن، اندکی با اظهارات مکیندر متفوت است. مکیندر این محدوده را با هلال داخلی وخارجی می خواند اما در بیان اسپایکمن، این محدوده سرزمین حاشیه یا ریمیلند خوانده می شود که در محاصره آبهاست. دلیل اهمیت دادن اسپایکمن به ریمیلند در مقایسه با هارتلند، از این جهت بود که به اعتقاد وی، این منطقه امکان ترکیب قدرت بری و بحری را بهتر فراهم می کند. همچنین بهترین منابع نیروی انسانی و سهولت ارتباطات در این بخش از جهان وجود دارد. (عزتی، ۱۳۸۲: ۱۸) اسپایکمن با ارائه این تئوری، نظرش این بود که ایلالات متحده آمریکا نکات زیر بپذیرد و به رسمیت بشناسد.

۱) مسولیت نهائی هر دولت در حفظ امنیت خودش

۲) اهمیت یک قدرت توازن جهانی

۳) ضرورت استفاده از نیروی ایلات متحده آمریکابرای برقراری و تثبیت چنین توازنی. (نورائی، شفائی، ۱۳۸۵: ۱۱۷)

۳) نظریه قدرت دریایی (sea power theory)

نظریه دیگری که در مباحث ژئوپولیتیک حائز اهمیت است، نظریه آدمیرال آلفرد تایر ماهان (admiral Alfred Thayer mahan) آمریکایی می باشد. این افسر نیروی دریایی آمریکا «نیروی دریایی را به عنوان کلید قدرت جهانی» مورد تاکید قرار داده است. به نظر آلفرد ماهان «دریاهای جهان بیش از ان که سرزمین های جهان را از هم جدا کنند آنها را به پیوند می دهند بنابراین تشکیل امپراتوری های ماورای بحار ودفاع از آنها به قدرت تسلط بر دریا بستگی دارد. (نورائی، شفائی، ۱۱۷: ۱۳۸۵)

براساس تجزیه وتحلیل قدرت دریایی بریتانیا و تاریخ دریایی جهان، ماهان توانست شش عامل را که قدرت دریایی، تا حد زیادی به آنها بستگی دارد، تشخیص دهد. این عوامل عبارتند از:

۱) موقعیت جغرافیایی: اگر کشوری از موقعیت دریایی مناسبی برخوردار باشد و این امر با کنترل استراتیژیک ابراههای مهم و پایگاههایی که دشمن ممکن است از انها برای محصره و تهدید استفاده کند همراه باشد، مناسبتراست.

۲) ویژگی های طبیعی: هدف از ویژگی های طبیعی، وضعیت ساحل و مشخصات فیزیکی ان است. اگر کشوری دارای طول ساحلی زیادی باشد ولی به علت نامساعد بودن ساحل نتواند به ایجاد بنادر، لنگرگاهها و تاسیسات دفاع ساحلی اقدام کند چگونه می تواند دارای ارتباطات دریایی مناسبی باشد؟

بنادر و لنگر گاهای زیاد در عمق کشور، با عث قدرت دریایی و کسب ثروت است. اگر تاسیسات بندری از قابلیت دفاعی خوبی برخوردار نباشد آسیب پذیری آنها اجتناب ناپذیر است.

۳) طول ساحل و وسعت قلمرو: منظور ماهان از وسعت قلمرو، طول خطوط ساحلی یک کشور و قابلیت دفاع سواحل است واینکه اساسا به منظور یک پدافند عامل، اقداماتی انجام گرفته است یا خیر؟ در این میان معابر نفوذی وتکیه گاهای آبی از مهمترین عواملی هستند که باید توجه شوند.

۴) جمعیت: میزان جمعیت یک کشور یک عامل مهم و قابل ملاحظه است، زیرا توانایی ایجاد یک نیروی دریایی و تامین افراد مورد نیاز بر آن، به میزان جمعیت آن کشور بستگی دارد. تنها برخی از کشورها قادرند پایگاهای ماوراء بحار را که نیروی نسبتا بزرگی از نظامیان و مدیران را تقاضا می کند، نگهداری و حمایت کنند و به عنوان یک قدرت دریایی مطرح باشند.

۵) خوصوصیات ملی: اگر مردم یک کشور علی رغم داشتن یک موقعیت دریایی علاقه مند به دریانوردی و بازرگانی با ملل دیگر نباشند، قدرت بزرگ دریایی ایجاد نمی شود. به نظر ماهان تجارت عم، گسترده و مسالمت آمیز، اولین ضرورت برای گسترش قدرت دریایی است.

۶) خط مشی حکومت ورهبران سیاسی: خط مشی سیاسی دولت در بهره برداری از منابع انسانی و طبیعی، تنها به وسیله یک حکومت آینده نگر و دارای خط و مشاء اجرایی متحورانه می تواند از قوه به فعل در آید. (عزتی، ۱۳۸۲: ۵۷- ۵۸)

ماهان با تاکید بر اینکه دریاهای جهان خشکی ها را به هم متصل می کند معتقد بود تاسخیر و دفاع از مستعمرات یک امپراتوری به توان کنترل دریا بستگی دارد. خلاصه نظریه قدرت دریایی ماهان را می توان در این موارد خلاصه کرد:

۱) تحلیل تاریخ نیروی دریایی انگلستان که توجیه کننده نقش انگلستان از یک قدرت جهانی بود.

۲) توجه به ایده نقش جهانی آمریکا که از طریق توسعه در کشورهای ماوراری در یاها انجام می گیرد.

۳) اینکه امپریالیسم نمی تواند از نظر مکانی ثابت باقی بماند، یا بایستی توسعه بیابد یا سقوط کند.

اطلاق تئوری قدرت دریایی به آمرکا بر این نظریه ماهان پایه گذاشته شده بود، که موقعیت جغرافیایی آمریکا نظیر وضعیت انگلستان بود. ماهان استدلال می کرد که قدرت بری اروپا با وجود همسایگان قوی نمی توانست تفوق قدرت دریایی انگلستان و آمریکا را به علت نیاز به حمایت وسیع از نیروهای زمینی به خطر اندازد. اوچنین نتیجه می گرفت که تفوق نیروی در یایی انگلستان نمی تواند دایمی باشد واینکه آمریکا تفوق خود را درمنطقه کارائیب و پاسینیکمی تواند بوجود آورد. (الهی، ۱۳۸۴: ۲۳)

۴) نظریه کمربند شکننده

اس. بی. کوهن (s. b. kohen) نظریه «کمربندهای شکننده » را مطرح کرد که منطقه خاورمیانه در آن جای می گیرد. بر اساس این نظریه، خاورمیانه میان دو قدرت بری (شوروی) و بحری (آمریکا) قرار دارد ولذا در زیر فشار این دو قدرت خرد می شود. (ولدانی، ۱۳۸۸: ۲۸) کوهن یک طرح کمتر جدلی از مناطق ژئواستراتیژیک جهان ارائه داد که درآن خاورمیانه همراه با مصر، سودان وبخشی از لیبی را در بر

می گرفت. کوهن نظریه کمربند شکننده را بدین صورت تعریف می کند« یک منطقه وسیع با موقع استراتیژیک اشغال شده توسط دولتهای در حال کشمکش... که بین منافع متضاد قدرت های بزرگ گیر کرده است. (دراسیدل، بلیک، ۱۳۸۶: ۳۷)

نظریه کوهن هم برای کاربرد درخاورمیانه و شمال آفریقا دارای دو نقطه ضعف است.

۱) چشم انداز جهانی باعث می شود که روابط ژوپولیتیکی بسیار پیچیده وبه هم مرتبط درون منطقه ایدرپرده ای ابهام قرار گیرد. در حالی که در واقعیت امر یک موزائیک ازحوزه های ژئوپولیتیکی مرتبط به هم و متداخل با یک دیگر وجود دارد.

۲) مدلهای ژئواستراتیژی جهانی به قدری بر رقابت ابر قدرتها متمرکز شده اند که چشم اندازژئوپلیتیکی مردم منطقه در آنها به دست فراموشی سپرده شده است. (درایسدل، بلیک، ۱۳۸۶: ۴۱)

۵) نظریه فضای حیاتی

کارل هاووس هوفر (karl haus hofer)، یک ژنرال ارتش، جغرافیدان، زمین شناس، تاریخ نگار و سفر کننده به شرق دور کسی بود که مکتب ژئوپولوتیک آلمان را توسعه داد. هاووس و پیروانش در موسسه جغرافیایی ضمن مطالعه، علل شکست آلمان در جنگ جهانی اول به دنبال یافتن راههای موفقیت ارتش آلمان در آینده بودند. یافته های این گروه بعدا مورد توجه و استناد هیتلر قرار گرفت که تبلور آن را می توان در توجیه «فضای حیاتی » مشاهده نمود. (الهی، ۱۳۸۴: ۲۱) با توجه به اسناد، مدارک و نوشته هایی که از هاووس هوفر به جای مانده است وی برای ژئوپولیتیک آلمان قائل به استراتژیی خاصی بوده و چنانچه استراتژی وی جامه عمل می پوشاند، شاید امروز دنیا وضع دیری غیراز وضع موجود داشت، زیرا اساس استراتژی وی بر این اصل قرار داشت که دشمن اصلی قدرت بری در آینده، انگلستان است. پس باید کشورهایی که صورت زنجیره ای وضعیت قدرت بری دراور آسیا دارند متحد شوند و برای این منظور اتحاد بین آلمان و روسیه و ژاپن ضروری است و در نهایت ژآپن به وسیله اتحاد با ایالات متحده وکشورهای جنوب و جنوب شرق، آسیا می تواند امنیت آسیا را تامین کند. چنین پیوستگی ژئوپولیتیکی می تواند بزرگترین ضربه بر پیکر استعماری انگلستان باشد. (عزتی، ۱۳۸۲: ۲۷) از دیدگاه استراتژیکی هاووس هوفر، حمله ژاپن به چین در ۱۹۳۲ اشتباه بزرگی بود، زیرا تلاش ژاپن برای دستیابی به خشکی های سالی بی نتیجه است و جز اتلاف وقت ونیرو، سود دیگری نخواهد داشت. همچنین عملیات پرل هار بور (pearl har bour) که به وسیله ژاپن علیه آمریکا انجام گرفت از دیدگاه هاووس هوفر مردود شناخته شد ولی از طرف هیتلر تحصین شد، و همان عملیات شکست ژاپن را به دنبال داشت. (عزتی، ۱۳۸۲: ۲۸)

اما به طور کلی اصول اساسی استراتژی هاووس هوفر عبارتند از:

۱) اهداف نظامی دولت نیاز به سیاست اقتصاد خود کفا دارد.

۲) نژاد برتر آلمانی صلح جهانی را با تسلط بر جهان به ارمغان می آورد و بنابراین باید فضای حیاتی مورد نیاز آلمان به وی داده شود.

۳) فرمانروایی (حکومت) آلمان باید ابتدا به همه سرزمین هایی که زبان، نژاد یا علایق اقتصادی آن آلمان است و سپس بر همه جهان گسترش یابد.

۴) سلطه آلمان بر جزیره آفریقا – اورآسیا را می توان با قائق آمدن بر قدرت دریایی از طریق گسترش در خشکی کامل کرد.

۵) همه مرزهای سرزمینی برای نقطه شروع جنگ مهم هستند و بر اساس منافع آلمان می توانند تغییر کنند.

مطالعات ژئوپولیتیک به علت نژاد پرستانه شدن آن توسط هوفر و سایر نظریه پردازان این دوره صدمه فراوان دید. (الهی، ۱۳۸۴: ۲۱) ژئوپولیتیک هوفر آمیزه ای از جغرافیا، اقتصاد، زیست شناسی و گرایشات نژاد پرستانه بود، این نظریه در فضای سیاسی آلمان شکست خورده (در جنگ جهانی اول) سخت توسعه یافت اما پس از شکست نازیها بسرعت رو به فراموشی رفت (روشندل، ۱۳۸۵: ۷۲)

۶) نظریه ارگانیکی

ژئوپولیتیک، به ساده ترین بیان، به پراکندگی جغرافیایی قدرت در جهان و مطالعه روابط ساختاری میان آنها می پردازد. به بیان دیگر، ژئوپولیتیک، مطالعه نقش جغرافیا در پویایی سیاست جهانی است. ژئوپولیتیک، همچنین، به عنوان بخشی بخشی از سنت واقع گرایی در روابطبین الملل را بر پایه ای «نظام یافته » ولایتغیر استوار ساز است. (مجتهد زاداه، ۱۳۸۰: ۳۲) به طور کلی دوره جدید تحول در جغرافیایی سیاسی با «فریدریک راتزل » (friedrich ratzel) آلمانی آغاز می شود. راتزل به دلیل ارائه مفاهیم و متدولوژی جدید در جغرافیای سیاسی، پدر این دانش شناخته شده است. (میر حیدر، ۱۳۸۴: ۵) راتزل از جهتی دیگر بنیانگذار ژئوپولیتیک نیز محسوب می شود. گرچه خود این اصطلاح را به کار نبرده است. وی در زمره جغرافیدانانی است که به دارونیسم اجتماعی اعتقاد داشتند. راتزل به دوعامل وسعت و موقعیت جغرافیایی اشاره کرده، معتقد بود که وسعت خاک یک کشور نشان دهنده قدرت سیاسی و نفوذ فرهنگی حکومت آن است.

هرقدر خاک کشوری وسیعتر باشد، قدرت سیاسی و تمدن آن کشور گسترده تر خواهد بود. بنابر این مردم یک کشور باید از نیازهای فضایی خودآگاه باشند و در تامین آن بکوشند. به نظر او، با توجه به نظریه رشد حکومتها (نظریه ارگانیسم) مرزهای بین المللی نمی توانند دائمی باشند، بلکه فقط به طور موقت تعیین کننده اوضاع در نزاع قضایی حکومت ها محسوب می شوند. وی می گفت اگر کشورهای کوچک به اندازه جمعیت خود فضای کافی نداشته باشند و در صدد توسعه ارضی بر نیایند، نابودی آنها حتمی است. راتزل پس از عامل وسعت به عامل موقعیت جغرافیایی و تاثیر آن در سیاست حکومت ها اهمیت می داد، یعنی موقعیت یک کشور در مجاورت یک حکومت قوی یا ضعیف، اهمیت راهبردی دارد. او از این بحث نتیجه می گرفت که در کشمکش بر سرقدرت حکومت های بزرگ پیروز شده، کشورهای کوچک را ضمیمه خاک خود می کنند. (میر حیدر، ۱۳۸۴: ۶) راتزل معتقد بود، انسان لازم هست برای کسب موفقیت، خود را با محیط هماهن کند. راتزل معتقد بود، کشورها مانند یک موجود زنده، تابع قوانین خاص خود هستند، از دیدگاه راتزل، دولت حاصل تکامل ارانیک است و اجزای وابسته آن، شبیه درختی است که اندام فضایی آن در خاک قرار دارد و برای آنکه این اندام رشد و تکامل یابد، توسعه ارضی لازم و ضروری می نماید. (عزتی، ۱۳۸۲: ۱۰)

روشن است که این دیدگاه راتزل با ایجاد انگیزه امپریالیستی، دولتمردان را به تشکیل امپراتوری تشویق می کرده است. توجه به نظریه ارگانیسم و توصیه تلویحی راتزل برای کسب فضای حیاتی در اتخاذ سیاست تهاجمی آلمان نازی که منجر به جنگ جهانی دوم شد بی تاثیر نبوده است. امروزه منطقی نبودن این نظریه حتی برای کشورهای امپریالیستی هم مسلم شده و نظریاتی که بعدها طرفداران متعصب راتزل مانند «کیلن» ارائه کرده اند مردود شناخته شده است. به اهمیت نظریه راتزل باید بیشتر از نظر تحرکی که اندیشه سایر جغرافیدانان و سیاستمداران به وجود آورد توجه کرد. (میر حیدر، ۱۳۸۴: ۶- ۷)

افکار راتزل را یکی از شاردانش به نام خانم سمپل (semple)، به ایلات متحده آمریکا برد. سمپل با ترجمه و تفسیر و نشر عقاید راتزل در آمریکا، کتابی با عنوان آثار محیط جغرافیایی منتشر کرد و با تاکید بر توسعه ارضی، بر پویایی دولتها در این خصوص اشاره کرد. (عزتی، ۱۳۸۲: ۱۱)

۷) نظریه سیلاک

در ۲۵ قرن قبل دریاسالار هخامنشی، سیلاک، پایه گذار یک استراتژی بوده است، سیلاک معتقد بود هر کشوری که بر سه منطقه کلیدی و استراتژیک یعنی بحرین، عمان و یمن مسلط باشد، برجهان حکومت خواهد کرد. با توجه به همین استراتژی بود که در دوره هخانشیان، ساسانیان، اشکانیان، ایران نیروی دریایی قوی داشته و بر آب ها و سرزمین های دوطرف خلیج فارس و دریای عمان تسلط داشتند. (الهی، ۱۳۸۴: ۱۹)

۸) نظریه شرایبر

ژان ژاک شرایبر آمریکایی عقیده دارد که هر کشوری بر شبه جزیره عربستان مسلط شود بر همه قاره اروپا مسلط است. طبیعی است هر کشوری که بر قاره اروپا مسلط شود بر جهان حکومت خواهد کرد. به علاوه دیده می شود این نظریه شرایبر نه تنها در طول تاریخ بلکه تا به امروز هنوز قابل تامل است. (الهی، ۱۳۸۴: ۱۹)

● نتیجه گیری

نظریه های بررسی شده که در این مقاله به آنها اشاره شد هر کدام دارای خصوصیاتی بودند که از جمله می توان در نظریه هارتلند به هلال داخلی و هلال خارجی اشاره کرد که مکیندر قاره اروپا، اسیا و آفریقا را به عنوان جزیره جهانی می شناخت اشاره کرد. در نظریه ریملند که سرزمین های حاشیه ای اروپا، خاورمیانه، آسیای جنوبی و خاور دور از اهمیت ویژه ای در نظریه اسپایکمن بر خوردار بودند را مورد بررسی قرار می داد. در نظریه قدرت دریایی ماهان نیروی دریایی را به عنوان کلید قدرت جهانی بر می شمارد که با توه به این تجزیه و تحلیل قدرت دریایی بریتانیا توانست شش عامل را که قدرت دریایی تا حد زیادی به آنها بستگی دارد شناسایی کند.

نظریه کمر بند شکننده کوهن خاور میانه میان دو قدرت بری و بحری شوروی و آمریکا قرار دارد. نظریه فضای حیاتی هوفر که بعد ها باعث شکست آلمان در جنگ جهانی دوم شد یک نظریه نژاد پرستانه بود. نظریه ارگانیکی راتزل، که در این باره راتزل به دو عامل وسعت و موقعیت جغرافیایی اشاره می کند. نظریه سیلاک هم که پایه گذار یک استراتژی بوده به یک نظریه بحری که آن هم رفتن کشورهای بحرین، عمان و یمن بوده اشاره دارد. در پایاین هم نظریه شرایبر بود که شبه جزیره عربستان را مورد توجه قرار می دهد.

نتیجه گیری که از این مقاله به دست می آید با توجه به فرضیه مطرح شده می باشد که نظریه های ریملند و هارتلند در ارجعیت این نظریه های ژئوپولیتیکی قرار دارند آن هم به دلیل این است که این نظریه ها قسمت عظیمیاز خاورمیانه و اروپا و آفریقا را در بر دارند وبیشتر مورد توجه قرار داشته اند. زیرا هارتلند یک جزیره جهانی بوجود می آورد و ریملند هم سرزمین های حاشیه ای این منطقه را تشکیل می دهد.

روح الله پورطالب