مولفه های نوین روابط بین المللی فاجعه هسته ای فوکوشیما

اگر به واقع تحولات و محیط های امنیتی پس جنگ سرد را یک مبنای تاریخی برای مصادیق نوین تهدیدات و طیف جدید تهدیدات غیر نظامی به عنوان محور مطالعات سنتی در نظر بگیریم, آنچنان که از سوی اغلب صاحبنظران این تلقی مفروض گردیده است, مسئله تهدیدات ناشی از چالش های محیط زیستی اهمیتی دو چندان یافته است هر چند این تهدیدات به دوران پس از جنگ سرد محدود نمی شود

اگر به واقع تحولات و محیط های امنیتی پس جنگ سرد را یک مبنای تاریخی برای مصادیق نوین تهدیدات و طیف جدید تهدیدات غیر نظامی -به عنوان محور مطالعات سنتی- در نظر بگیریم، آنچنان که از سوی اغلب صاحبنظران این تلقی مفروض گردیده است، مسئله تهدیدات ناشی از چالش های محیط زیستی اهمیتی دو چندان یافته است. هر چند این تهدیدات به دوران پس از جنگ سرد محدود نمی شود.

در هر حال مسئله محیط زیست و رابطه آن با مسائل سیاسی و بین المللی در رویکردی نوین محور بسیاری از مطالعات در این حوزه قرار گرفت و اکنون شاهد آن هستیم که ورود محیط زیست به مطالعات امنیتی منحصر به طرح مسائلی از قبیل راهبرد ویژه استفاده از منابع طبیعی، معضل پارگی لایه ازون، باران های اسیدی، کمبود آب آشامیدنی سالم و دیگر مشکلاتی از این گونه، نشده و سعی بر ایجاد ارتباطی دقیق تر بین امنیت و محیط زیست می باشد. چنانچه هویداست در این رویکرد مفهوم امنیت تنها دولت ها را در بر نگرفته و افزون بر آن افراد، گروه ها، جانداران و جهان را نیز شامل می شود.

در عین حال با گرایش روز افزون کشورها به دست یابی به انرژی های هسته ای و انرژی های نو این مسئله نیز همچنان کانون بسیاری از مطالعات اینچنینی را از آن خود کرده است. با نیاز فزاینده کشورها به انرژی، این مسئله هر روز منافع و چالش های نوینی را بوجود می آورد. پیداست که مسئله انرژی های نو و تهدیدات زیست محیطی یک معمای نوینی را بوجود آورده است.

● سایت هنفورد

سایت هنفورد یک مرکز گسترده و تقریبا از رده خارج انرژی هسته‌ای در کنار رودخانه کلمبیا در ایالت واشینگتن در کشور آمریکا است. این سایت آلوده‌ترین سایت هسته‌ای ایالات متحده و مرکز بزرگترین فعالیت‌های پاکسازی هسته‌ای در این کشور است. سایت هنفورد در سال ۱۹۴۳ میلادی به عنوان بخشی از پروژه منهتن در نزدیکی شهر هنفورد در ایالت واشینگتن تاسیس شد. نخستین رآکتور تمام‌عیار تولید پلوتونیوم دنیا - موسوم به رآکتور B - در سایت هنفورد برپا شد. نخستین بمب اتمی دنیا در «آزمایش هسته‌ای ترینیتی و بمب اتمی «فت من» که روی شهر ناکازاکی منفجر شد، هردو پلوتونیوم‌های تولید شده در سایت هنفورد را بکار بردند. امروزه بیشتر تشکیلات سایت هنفورد از رده عملیاتی خارج شده‌اند.

در دوران جنگ سرد، سایت هنفورد به ۹ رآکتور هسته‌ای و ۵ مجموعه پردازش پلوتونیوم مجهز شد. پلوتونیوم مورد استفاده در تمامی ۶۰٬۰۰۰ جنگ‌افزار هسته‌ای ایالات متحده در همین مراکز تولید شده است. فناوری هسته‌ای در آن دوران پیشرفت سریعی داشت و دانشمندان سایت هنفورد پایه‌گذار بسیاری از روش‌های نخستین دفع ضایعات هسته‌ای و راهکارهای ایمنی مربوط به صنایع هسته‌ای بودند. با وجود این، بسیاری از روش‌های بکار رفته در دفع ضایعات هسته‌ای و راهکارهای ایمنی مورد استفاده در سایت هنفورد ناکافی بود، بطوریکه در طول دهه‌های گذشته، مقادیر بسیاری آلاینده رادیواکتیو خطرناک از سایت هنفورد در هوا و آب رودخانه کلمبیا رها شده که سلامت شهروندان منطقه و اکوسیستم رودخانه کلمبیا را تهدید می‌کند.

با پایان جنگ سرد، تشکیلات مربوط به ساخت سلاح هسته‌ای در سایت هنفورد بسته شد، اما مقدار ۲۰۴٬۰۰۰ متر مکعب ضایعات رادیواکتیو سطح بالا که در اثر فعالیت این تشکیلات هسته‌ای تولید شده کماکان در سایت باقی مانده است که دو سوم حجم کل ضایعات هسته‌ای سطح بالا در کشور آمریکا را تشکیل می‌دهد. سایت هنفورد به عنوان آلوده‌ترین مرکز هسته‌ای کشور آمریکا، در حال حاضر کانون فعالیت‌های پاکسازی ضایعات هسته‌ای است، اما با این حال دارای یک نیروگاه هسته‌ای فعال، یک آزمایشگاه علمی به نام آزمایشگاه ملی شمال‌غربی پاسیفیک و یک رصدخانه به نام رصدخانه لیگوی هنفورد است.

● فاجعه چرنوبیل

در ۲۵ و ۲۶ آوریل ۱۹۸۶ متصدیان راکتور برای انجام آزمایشی سیستم ایمنی راکتور را غیر فعال کردند یعنی کندکننده‌های نوترون را از آن خارج کردند.

نتیجه آن راکتوری بدون کندکننده مناسب و از کنترل خارج شدن آن بود. بدون توانایی در کنترل رآکتور، دمای آن به حدی رسید که بیشتر از حرارت خروجی طرح ریزی شده بود. حادثه زمانی آغاز شد که در ۱۰:۱۱ شب ۲۵ آوریل ۱۹۸۶نیروگاه چرنوبیل دستور کاهش میزان قدرت رآکتوربرای تست را دریافت نمود و نیروگاه شروع به کاهش قدرت رآکتور شماره چهار تا ۳۰ درصد نمود.دو اشتباه واقعه مهلک چرنوبیل را رقم زد اولین اشتباه زمانی بود که کنترل کننده رآکتور به اشتباه و بر اثر عدم تنظیم کردن میله‌های جذب نوترون نیروی راکتور را تا یک درصد کاهش داد و رآکتور بیش از پیش افت قدرت پیدا کرد. در اینجا بود که پرسنل دومین اشتباه خود را انجام دادند و تقریبا تمامی میله‌های کنترل را از داخل رآکتوربیرون کشیدند. این همانند زمانی است که اتومبیلی را در آن واحد هم گاز داد و هم ترمز گرفت.در این زمان و با وجود نبود میله‌های کنترل کننده قدرت در داخل منطقه فعال نیروی رآکتور به ۷ درصد افزایش پیدا نمود.

در ۱:۲۴ صبح یک انفجار اولیه پوشش ۱۰۰۰ تنی بالای رآکتور را بلند و راه را برای خروج مقدار زیادی بخار آب داغ هموار کرد. و این مقدمه‌ای بود بر انفجار دوم ناشی از هیدروژن، که ممکن است حاصل ترکیب بخار آب لوله‌های پاره شده و زیرکونیوم و یا حتی گرافیت هسته رآکتور بوده باشد. انفجار دوم سقف رآکتور را پاره کرد و ۲۵ درصد از تأسیسات هسته رآکتور را از بین برد. گرافیت (کندکننده) سوزان و مواد داغ هسته که در اثر انفجار بیرون ریخته بود، باعث ایجاد حدود ۳۰ آتش سوزی جدید شد، واین شامل سقف قیر اندود و قابل اشتعال واحد ۳ نیز می‌شد که مجاور واحد ۴ واقع شده بود.

پس از انفجار ابتدا محیط اطراف تاسیسات به امواج رادیواکتیو آلوده گشت و بعد به تدریج ابرهای آلوده به نواحی دورتر سرکشیدند و بارش باران سبب شد که بخش‌های وسیعی از اروپا به مواد رادیواکتیو آلوده شود.

در اثر انفجار در راکتور بلوک چهار تاسیسات اتمی چرنوبیل، مواد رادیواکتیو برای ساختن حدود ۱۰۰ بمب اتمی آزاد شدند. اگرچه در آن سال مقامات اتحاد شوروی سابق در آن زمان، پخش هر گونه خبری را در مورد این فاجعه به شدت ممنوع ساختند اما در مقایسه جوامع بشری، فاجعه چرنوبیل وحشتناک‌ترین فاجعه تکنولوژیک انسانی در تمام تاریخ به شمار می‌آید در اثر فاجعه چرنوبیل قریب به ۵ میلیون نفر آسیب دیدند، حدود ۵ هزار مرکز مسکونی در جمهوری روسیه سفید، اوکراین و فدراسیون روسیه با ذرات رادیو اکتیو آلوده شدند. از میان آنها، ۲۲۱۸ شهر و روستا با جمعیت حدود ۲/۴ میلیون نفر در محدوده اوکراین قرار داشتند، فاجعه چرنوبیل جمعیت کشورهای مذکور را تحت الشعاع قرار داد. غیر از اوکراین، جمهوری روسیه سفید و فدراسیون روسیه، کشورهای فنلاند، سوئد، نروژ، لهستان، بریتانیای کبیر و برخی کشورهای دیگر نیز اثرات فاجعه را احساس کردند.

پنهان کردن اطلاعات مربوط به فاجعه چرنوبیل باعث شکل گیری و گسترش شایعات باور نکردنی پیرامون نتایج فاجعه شد. ریاست شوروی از پذیرش همکاری بین‌المللی برای انجام عملیات امحاء نتایج فاجعه هسته‌ای امتناع کرد. تنها در سال ۱۹۸۹ بود که حکومت شوروی از آژانس انرژی اتمی به منظور ارزیابی کارشناسی عملیات امحاء، درخواست کمک کرد.فاجعه چرنوبیل وضعیت تشعشع در محدوده‌های بسیاری از کشورهای اروپایی را به شدت تغییر داد. در ماه می‌سال ۱۹۸۶ در تمامی کشورهای نیمکره جنوبی، در اقیانوسهای آرام، اتلانتیک و منجمد شمالی ملاحظه می‌شدند. با وجود گذشت سال ها از این حادثه وحشتناک اما هنوز اثاری از مواد رادیو اکتیو و جهش های ژنتیکی در مردم منطقه مشاهده می شود.

● فاجعه تری مایل آیلند

حادثه اتمی تری مایل آیلند بدترین حادثه اتمی آمریکا و نخستین فاجعه راکتورهای هسته‌ای دنیا (پیش از حادثه چرنوبیل) است که در ۲۸ مارس ۱۹۷۹ میلادی در تری مایل آیلند آمریکا اتفاق افتاد. در این حادثه بخشی از هسته اصلی واحد ۲ در نیروگاه تری مایل آیلند در ایالت پنسیلوانیا در آمریکا ذوب شد که باعث نشت ۳ میلیون کوری گاز رادیواکتیو به بیرون از نیروگاه گردید. در پی این حادثه حدود ۱۴۰٬۰۰۰ نفر از اهالی منطقه خانه‌های خود را ترک کردند و موضوعی شد که هفته‌ها رسانه‌های گروهی غرب از آن با آب و تاب صحبت می‌کردند. پس از حادثه تری مایلی آیلند، ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای برای مدتی در آمریکا متوقف شد.

نیروگاه مورد بحث از نوع رآکتور آب تحت فشار با قدرت ۹۰۰ مگاواتی است که از یک سال پیش وارد خط شده بود. در ساعت چهار صبح، مدار اولیه آب خالی شد، یعنی دو شیر تغذیه یکی پس از دیگری شکست. چون چراغهای هشدار دهنده در پشت صفحه سرویس پنهان شده بود، مسؤلان هشت ساعت بعد متوجه شدند. توربین خود به خود از حرکت باز ایستاد و دما و فشار در درون قلب نیروگاه شروع به بالا رفتن کردند. چند ثانیه بعد شیر فشار شکن، برای آزد کردن فشار اضافی باز شد. هنوز شش ثانیه وقت لازم بود که دسته‌های کنترل پایین بیافتند تا راکتور از حرکت باز ایستد. تا این لحظه‌ها همه چیز عادی بود. اما بد اقبالی هنگامی شروع شد که شیر فشار شکن، پس از آزاد کردن فشار اضافی، بسته نشد، بطوری که آب توانست همچنان روی حفاظ راکتور بریزد.

بنابراین همان وضعیت از دست رفتن سرمایش به وقوع پیوست و طبیعتا سیستم سرمایش اضطراری به کار افتاد و... ساعت شش صبح رئیس قسمت، گیج و مبهوت سر رسید و سریعا شیر فشار شکن را بست. اگر وی اینکار را نمی‌کرد، قلب راکتور به تدریج ذوب می‌شد و فاجعه واقعی رخ می‌داد. با این وصف اوضاع آنقدرها هم تحت کنترل قرار نگرفت. اولا قفل خودکار حفاظ راکتور کار نمی‌کرد. در نیروگاه از قبل خبر داشتند که مخزن تخلیه آب بندی نیست، با وجود این تعمیر آن را به بعد موکول کرده بودند. گازهای گزنون و کریپتون از گازهای نادر پرتوزا با عمر کوتاه مدتهای مدید و بدون شک از ساعت پنج صبح وارد هوای آزاد شده بودند و این در حالی است که برنامه حفاظت از محیط بین ساعتهای هفت تا هشت صبح به اجرا گذاشته می‌شد.

● فاجعه فوکوشیما

بسیاری می خواهند ببینند آیا فاجعه چرنوبیل و بحران هسته ای در نیروگاه هسته ای ژاپن شبیه هم بوده و یا با هم متفاوت است؟

در رآکتور فوکوشیما که این نیروگاه شش رآکتور فعال و دو رآکتور در دست ساخت دارد از نوع بی.دبیلو.آر (Boiling Water Reactor) یا رآکتور آبی جوشان بوده و ساختار آن کاملا متفاوت از چرنوبیل که گرافیتی (RBMK) بود، است. بنابر این از نظر شرایط مکانی نیز بین این دو هیچ سنخیتی وجود ندارد. (RBMK) ها ساخت فناوری کشورهای سابق بلوک شرق هستند.

ویژگی مهم این رآکتورها، قابلیت سوختگیری آنها بر خط (online refueling) است. از آنها برای تولید پلوتونیوم نیز می توان استفاده کرد. رآکتور آبی جوشان معروف به رآکتورهای(BWR)، یکی از انواع رآکتورهای صنعتی انرژی هسته‌ای تولید شده در جهان است. این رآکتورها معمولاً در فشارهای آبی بالا (مثل ۷ مگاپاسکال یا ۹۰۰ پی اس آی) کار می‌کنند. و از آنجایی که آب درون این سیستم‌ها بصورت بخار است، رآکتور احتیاج به مبادله گرهای گرمایی (heat exchanger) جهت تولید انرژی (همانند رآکتورهای فشرده آبی) ندارد، و بخار آب مستقیما به توربین‌ها هدایت میشوند. به همین خاطر، این نوع رآکتورها با سیکل مستقیم کار می‌کنند.

در بحران هسته ای نیروگاه فوکوشیما کارشناسان از روش خنک کردن رآکتورهای با حرارت بالا بوسیله پمپاژ کردن آب دریا استفاده می کنند که در نوع خود به گفته اولی هینونن از اعضای سابق دپارتمان امنیت هسته ای در سازمان انرژی هسته ای که اینک در دانشگاه هاروارد تدریس می کند، حرکتی ابداعی محسوب شده اما تاکنون نتیجه بخش نبوده است.

اما با تایید خبر نشت رادیواکتیو از نیروگاه فوکو شیما، این نقطه از جهان بار دیگر در آستانه رویارویی با یک فاجعه بشری است. حادثه اخیر که می رود تا به یک فاجعه عظیم بشری تبدیل شود از چند حیث قابلیت تامل بیشتری را می طلبد:

۱) حادثه فوکوشیما، پس از جنگ سرد و ظهور مطالعات امنیتی جدیدِ مبتنی بر محیط زیست سیاسی و امنیتی، اولین نمونه است.

۲) این حادثه از طریق یک حادثه طیعی دیگر ناشی شده است.

۳) تفکیک تهدیدات و آسیب های ناشی از نیروگاه و سونامی مشکل و پیچیده و نیز درهم آمیخته است.

۴) ظهور مطالعات نوینی را در رابطه با تاسیس نیروگاه های هسته ای و حفظ و امنیت آنها در پی خواهد داشت.

۵) پیوستگی تهدیدات ناشی از محیط زیست، با وقوع این حادثه، ما را با این زنگ خطر مشترک بشری مواجه می کند.

۶) پیوستگی تهدیدات ناشی از محیط زیست، با وقوع این حادثه، یکسری تدابیر حفاظتی نوین و مشترک را طلب می کند.

۷) حقوق مسلم کشورها بر دستیابی به انرژی های نو و هسته ای از یک سو و نگرانی های ناشی از چنین حوادثی از سوی دیگر، همه را ملزم بدان می کند تا به جای درگیری و تضییع حقوق کشورهای خواهان دست یابی به انرژی صلح آمیز هسته ای همچون ایران، به تدابیر مبتنی بر همکاری و حفظ حقوق آنها به همراه مطالعه راهبردهای حفاظتی مشترک بر سر این مسائل بیاندیشیم.

لازم است تا مسئله فوکو شیما، همگرایی و همکاری های جهانی، در جهت حفظ صلح و امنیت بشری را بیش از پیش گوشزد نماید تا بلکه نقطه عطفی برای تبدیل تهدیدات جهانی به فرصت های جهانی باشد.

رضا رضایی (مصدق)