تجربه و دیدار

دانشمندان در كار تركیب استروئیدها, گزارش دادن از سیارات دور, ایجاد یاخته های عصبی و تحقیق در باب ساختار اتم هستند و میلیون ها پوند را در آزمایشگاه های عظیم خود هزینه می كنند در مقابل فلاسفه در حالی كه در اتاق های خود در گوشه ای خلوت گزیده اند,در كار تحقیق بی پایان در آثار افلاطون و ارسطو هستند

دانشمندان در كار تركیب استروئیدها، گزارش دادن از سیارات دور، ایجاد یاخته های عصبی و تحقیق در باب ساختار اتم هستند و میلیون ها پوند را در آزمایشگاه های عظیم خود هزینه می كنند. در مقابل فلاسفه در حالی كه در اتاق های خود در گوشه ای خلوت گزیده اند،در كار تحقیق بی پایان در آثار افلاطون و ارسطو هستند . در حالی كه اغلب فلاسفه با احترام در باب علم سخن می رانند، بیشتر دانشمندان نگاهی تحقیرآمیز به فلسفه دارند. این مقاله در پی شرح طریقی است كه در آن علم و فلسفه از شش قرن قبل از میلاد در تعامل با یكدیگر بوده اند.

۱ . روش های جدایی فلسفه و علم

باتوجه به ظهور و تجلی متمایز این دو رشته، چگونه می توان این افتراق را توجیه نمود؟ هرچند این كار در ابتدا ساده به نظر می رسد، اما می توان نشان داد كه تلاش برای متمایز ساختن دقیق و قطعی میان این دو كاری نشدنی است.بسیاری از جمله آیر، بر این عقیده اند كه از قرن نوزدهم به بعد، جدایی راه فلسفه از علم آغاز شد. این تغییر بیشتر از همه مربوط است به تكثیر دانش های علمی و رشته تخصصی شدن علوم. همچنین رورتی مدعی است كه از زمان كانت است كه تمایز میان فلسفه مدرن و علم صورت می پذیرد. قبل از آن فلاسفه صرفا تلاش می كردند خود را از متكلمان متمایز سازند. به زعم رورتی، هنگامی كه ایشان در این كار به موفقیت رسیدند، از این پس بود كه توانستند به نقاط افتراق خود با علم بپردازند. به نظر می رسد كه آیر و رورتی در این تاریخ گذاری برای زمان جدایی فلسفه و علم در اشتباهند، چراكه این تاریخ را می توان دائما به عقب برد. مثلا قبل از كانت، در اواخر قرن هفدهم، لاك برای خود به عنوان یك فیلسوف در برابر كسانی همچون بویل، هویگنس، نیوتن به عنوان دانشمند، نقشی دست دوم قائل بود. وی چنان مشغول مطالعه دستاوردهای علمی هویگنس و نیوتن بود كه هم عصرانش وی را فیلسوفی نیوتنی معرفی می كردند.

در مقابل فلسفه دوره باستان آن گونه كه ما امروزه می فهمیم واكنشی بود عقلانی به فقر تلاش های علمی.

از جمله معیارهایی كه برای علم قائل شده اند، یكی این است كه علم، حوزه پژوهش های تجربی است؛ یعنی كوشش برای فهم عالم آن طور كه ما آن را ادراك می كنیم و پیش بینی و تبیین حوادث قابل مشاهده و صورت بندی قوانین طبیعت. البته این تعریف از علم چندان كارساز نیست. اولا وقتی می گوییم علم حوزه پژوهش های تجربی است، ما شاهد حوزه های وسیعی از تحقیقات تجربی هستیم كه كلا بیرون از حوزه علم قرار می گیرند. از سوی دیگر بسیاری از دانشمندان هستند كه اصلا از تحقیقات تجربی استفاده نمی كنند؛ همانند ریاضی دانان و فیزیك دانان.علاوه بر این آیا علم واقعا به دنبال تثبیت قوانین طبیعت است؟ مشكل این جاست كه بخش هایی خاص از علم وجود دارند كه در آن قوانین طبیعت اصلا نقشی را ایفا نمی كنند؛ مثلا در بیولوژی تحولی، قوانین محلی از اعراب ندارند. جالب این جاست كه تا قبل از دكارت و معرفی مفهوم قانون از جانب وی به علم، دانشمندان بدون بهره گیری از قانون به كار خود مشغول بودند، به طوری كه كسانی همچون كپرنیك، گالیله و گیلبرت در كنار سایر بنیانگذاران انقلاب های علمی، هیچ ارجاعی به قوانین علمی نمی دادند.از طرف دیگر خصوصیت پیش بینی كردن و تبیین برای علم هم نمی تواند فصل ممیز علم باشد، چراكه مثلا در طالع بینی و بازی قمار هم به پیش بینی می پردازد.

اما چه چیزی می تواند معیار و فصل ممیز فلسفه باشد؟ بسیاری از فلاسفه خصوصیت متمایز فلسفه را در این می دانند كه به مفاهیم كلی می پردازد. طبق نظر آیر، فلسفه آن جا از علم جدا می شود كه به طرح پرسش های كلی تر نسبت به علوم جزئی دست می زند. اما این تعریف همیشه صحیح نیست. مثلا در بسیاری از آثار فلسفی به حوزه های كاملا محدودی پرداخته شده است. در حالی كه اغلب فلاسفه مایلند تبیینی برای وجود به طور كلی به دست دهند، با این حال این را پیروزی بزرگی می دانند، اگر بتوانند تبیین معقولی از حوزه خاصی از وجود مثلا قلمرو وجود ریاضی یا وجود نظری یا حتی وجود جسمانی به دست دهند.

مسئله دیگر این است كه غالبا ادعا می شود دانشمندان به حل مسئله می پردازند، در حالی كه فلاسفه به همراه تاریخ دانان و به طور كلی شاغلان در علوم انسانی، تنها دچار اعتقادات و پندارهای خود هستند.یكی از دلایل دانشمندان در حمایت از این ادعا این است كه در علم می توان به اجماع رسید؛مثلا دیوید آرمسترانگ می گوید تنها به واسطه نتایج پژوهش های علمی است كه ما می توانیم به اجماعی معقول درباره موضوعات مورد مناقشه دست یابیم و رشته هایی مثل تاریخ، فلسفه، جامعه شناسی و الهیات در این زمینه ناكام می مانند.اما در پاسخ می توان گفت كه اصولا مفهوم «اجماع» خود امری بحث برانگیز است. ما انواع مختلفی از اجماع داریم كه باعث مقبولیت یافتن فكر و حتی رفتاری خاص در بین افراد می شود (مثل مد شدن لباسی خاص)، بنابراین اجماع نمی تواند عنصر ممیز علم یا هر رشته دیگری باشد.همچنین باید توجه داشت كه بسیاری از مسائل اصیل علمی در خلال قرون متمادی هنوز لاینحل باقی مانده اند و حتی مسائلی كه به نظر می رسید قبلا حل شده اند، دوباره مطرح شده و مورد بازنگری قرار می گیرند.

۲ . بررسی سرآغاز و پیامدهای مسائل علمی و فلسفی

این مطلب بسیار گفته می شود كه بسیاری از مسائل علمی ریشه در فلسفه دارند، اما بسیار كم نشان داده می شود كه این ریشه ها كدامند و چگونه به علم منجر شده اند. ادعای دیگر این است كه كوشش های فلسفی برای حل مسائل مهم به ندرت به نتیجه رسیده اند. بر طبق این دعوی، تقدیر تمام مسائل فلسفی این است كه یا دائما همچون سلسله ای بی پایان توسط فلاسفه مطرح شوند یا این كه جذب علم شوند تا از این طریق بتوانند راه حل مناسبشان را بیابند. می توان نشان داد كه هر دو دیدگاه شدیدا بی بنیاد است.

باور عمومی بر این است كه بسیاری از ریشه ها ی علوم در فلسفه نهفته است. این سخن نیز بیشتر به یك ژست بیانی می ماند تا یك امر قطعی تاریخی.در این دیدگاه ظهور تدریجی امر جزئی از كلی، امر محسوس از امر نظری و كمیت از كیفیت، مسئله ای قابل اثبات تلقی می شود، به طوری كه مثلا بدیهی دانسته می شود كه شیمی از تاملات فلسفی دوره باستان درباره مواد، علوم پزشكی از بحث های راجع به طبیعت انسان، فیزیك از اتمیسم و علم ریاضی از رازورزی های فیثاغورثی حاصل شده اند. در قرون اخیر نیز ما شاهد ظهور روانشناسی، جامعه شناسی، علم سیاست و اقتصاد از بستر فلسفی مطروحه در قرن نوزدهم هستیم. این تصور كه مسائل مهم فلسفی در نهایت به واسطه علم حل می شوند، همواره طرفداران زیادی داشته است. در این دیدگاه نقش فلسفه، طرح مسائل و بسط آن ها به صورتی مقتضی ومتناسب برای پژوهش های علمی به منظور حل آن ها از این طریق دانسته می شود. به بیان دیگر نقش فلسفه تنها تمهید برای مسائل است.

نكته این جاست كه باور به این كه علم، حل كننده مسائل فلسفی است، هرگز اثبات نشده است. با یك بررسی دقیق مشخص می شود كه تبیین موضوعات فلسفی به هیچ وجه توسط دانشمندان به صورت شایسته تری نسبت به فیلسوفان بررسی نشده اند. درواقع مشكلات همانندی از جانب هر دو گروه مطرح می شود و نیز تقریباً در جای واحدی دچار دردسر می شوند.

منبع:

scence and philosophy, past and present

درك جرتسن

تلخیص و ترجمه: سیدمجید كمالی

---