آتشفشانی نیمه خفته

دماوند با ارتفاع حدود ۵۶۷۰ متر از سطح دریا, بلندترین کوه خاورمیانه است مطالعه آتشفشان دماوند از نظر زمین ساختی پس از برخورد دو ابرقاره اورازیا و ابرقاره عربی ـ آفریقایی برای زمین شناسان ایران و جهان ارزشمند است

دماوند با ارتفاع حدود ۵۶۷۰ متر از سطح دریا، بلندترین کوه خاورمیانه است. مطالعه آتشفشان دماوند از نظر زمین‌ساختی پس از برخورد دو ابرقاره اورازیا و ابرقاره عربی ـ آفریقایی برای زمین‌شناسان ایران و جهان ارزشمند است.

به همین دلیل از سال‌ها قبل محققان بسیاری ویژ‌گی‌های زمین‌شناسی، سنگ‌شناسی، آتشفشان‌شناسی، زمین‌ساختی و چگونگی شکل‌گیری این آتشفشان عظیم را در کمربند چین‌خورده ـ رانده البرز مورد مطالعه قرار داده‌اند.

براساس مطالعات محققان، این آتشفشان مرکب از انباشت بیش از ۴۰۰ کیلومتر مکعب گدازه و مواد آذرآواری تراکی آندزیتی همراه با مقدار کمتری بازالت و بازانیت پدید آمده است.

کوه دماوند یک آتشفشان مختلط است. دهانه آتشفشانی دماوند در بالای چکاد آن با قطر چند صد متر قرار دارد. بخش اصلی مواد آتشفشانی دماوند از آن خارج شده‌اند.

افزون بر دهانه اصلی، گدازه‌های آتشفشانی از چند دهانه جانبی نیز خارج شده‌اند که تعدادی از آنها در دامنه جنوبی اطراف شهر رینه قرار دارند.

آتشفشان عظیم دماوند روی واحدهای سنگی چین خورده و گسلیده مزوزوئیک در رشته کوه‌های البرز مرکزی شکل گرفته است.

مشاهدات نشان داده است سنگ‌های تراکی آندزیتی قدیمی دماوند حدود ۱.۸ میلیون سال پیش پدید آمده‌اند.​ بر پایه مطالعات صحرایی و سن‌سنجی‌ایزوتوپی، سه دوره اصلی فعالیت در دماوند گزارش شده است:

۱) فعالیت از ۱.۸ میلیون سال تا ۸۰۰ هزار سال قبل (شکل‌گیری دماوند پیر): سنگ‌های مربوط به این دوره فعالیت الیوین بازالت‌های مربوط به سازند پلور و نیز نمونه‌های گدازه‌ای در منطقه سردابیچ در شمال قله دماوند رخنمون دارند.

۲) فعالیت از ۶۰۰ هزار تا ۱۵۰ هزار سال قبل: به احتمال زیاد فعالیت دماوند جوان در ۶۰۰-۵۰۰ هزار سال پیش آغاز شده و مخروط فعلی آتشفشان شکل‌گرفته است.

۳) فعالیت از ۶۰ هزار تا هفت هزار سال قبل: این سنگ‌ها اغلب در دامنه جنوبی نمایان هستند. بیشتر سنگ‌های دامنه جنوبی قدیمی‌تر از سنگ‌های هولوسن دامنه غربی هستند. با استناد به داده‌های ژئوکرونولوژی، ژئوشیمی و ژئوفیزیک به نظر می‌رسد تشکیل آتشفشان دماوند بیشتر از این‌که با فرورانش مرتبط باشد با نقاط داغ (hot spot) در صفحه قاره‌ای منطبق است.

افزون بر اهمیت فرهنگی، اقتصادی، زیست‌محیطی، گردشگری و مطالعات زمین‌شناسی، آتشفشان دماوند یکی از پنج آتشفشان جوان و نیمه‌فعال یا خفته کشور است و از نظر مخاطرات زمین‌شناختی و مطالعات آتشفشان‌شناسی نیز اهمیت دارد.

این آتشفشان به لحاظ وجود چند گاز فشان در لبه جنوب خاوری دهانه اصلی و خروج گاز گوگرد و وجود بیش از ۶۰ چشمه آبگرم و معدنی اطراف آن جزو آتشفشا‌ن‌های نیمه‌فعال یا خفته به شمار می‌آید.

به عبارت بهتر این آتشفشان خاموش نبوده و با توجه به فرآیندهای یادشده امکان فعالیت دوباره آن وجود دارد. به منظور پیش‌بینی زمان احتمالی وقوع فوران‌های آتشفشانی، محققان رفتار این پدیده طبیعی را در گذشته و حال بررسی کرده و تلاش می‌نمایند با شناخت دقیق آن، فعالیت‌های آتشفشانی را در آینده پیش‌بینی نمایند.

مطالعه دقیق گدازه‌ و مواد آتشفشانی گذشته از نظر ترکیب و جنس، توالی و سن آنها به زمین‌شناسان کمک می‌کند نوع فعالیت و زمان احتمالی فوران‌های آتشفشانی در آینده را پیش‌بینی نمایند.

در این مطالعات فعالیت‌های کنونی آتشفشان نیز مورد توجه قرار می‌گیرد که از جمله می‌توان به پایش تغییرات ارتفاعی مخروط یا کوه آتشفشانی با موقعیت یاب‌‌های دقیق یا GPS پایش فعالیت‌های لرزه‌ای با نصب شبکه لرزه‌نگاری و دریافت منظم اطلاعات آن در اطراف آتشفشان‌های خفته، نمونه‌برداری و مطالعه دقیق ترکیب و دمای چشمه‌های آبگرم اطراف آتشفشان، مطالعه ترکیب و دمای گاز خروجی از دهانه‌های اصلی یا جانبی مخروط آتشفشانی اشاره نمود.

همچنین با بررسی و پردازش دقیق انواع داده‌ها و تصاویر ماهواره‌ای و مطالعات ژئوفیزیکی رفتار آتشفشان در سطح و عمق زمین بررسی می‌شود.

این اطلاعات به زمین‌شناسان امکان می‌دهد در صورت تغییر در رفتار پدیده‌های مرتبط با آتشفشان دلایل آن را بررسی و رفتار آینده آن را پیش‌بینی نمایند.

دکتر جلیل قلملقاش

معاون سازمان زمین‌شناسی