سه شنبه, ۱۶ بهمن, ۱۴۰۳ / 4 February, 2025
بازکاوی نشانه در تئاتر با ارائه نظریه های نشانه شناسان
کتاب نشانه‌شناسی متن و اجرای تئاتر توسط آلن آستن و جرج ساونا تألیف شده و داوود زینلو (نویسنده، مترجم و مدرس و پژوهشگر تئاتر) آن را زیر نظر دکتر فرزان سجودی ترجمه کرده و در سال ۱۳۸۶ آن را به نشر سپرده است. این کتاب در شمارگان هزار و صد نسخه و دویست و چهل و چهار صفحه به قیمت ۲۷۵۰ تومان توسط انتشارات سوره مهر منتشر شده است.
این کتاب در دو بخش متن (نمایشی) و اجرا و یازده فصل به همراه فهرست نمودارها و تصویر و جداول تألیف شده است. مترجم در پیش‌گفتاری که بر کتاب خود نوشته یادآور شده است که ترجمه بخش اول آن را که مربوط به نشانه‌شناسی متن نمایشی است به عنوان رسالة نظری کارشناسی ارشد به انجام رسانده و به دانشگاه ارائه داده است و در این امر دکتر فرزان سجودی به عنوان استاد راهنما او را یاری داده است.
مؤلف نیز در آغاز و مقدمه کتاب خویش عنوان کرده که اصولاً تلقی ما از نشانه‌شناسی تئاتر نه یک دیدگاه نظری، بلکه یک روش‌شناسی است، شیوه‌ای از کار تئاتری و رویکردی به تئاتر برای کشف راه‌ها و امکانات جدید دیدن.
در کتاب نشانه‌شناسی متن و اجرای تئاتر مباحثی همچون شکل دراماتیک، شخصیت، دیالوگ، دستورهای صحنه، نشانه‌شناسی اجرا، خوانش تصویر، متن در اجرا هر یک در فصل‌های جداگانه مورد بررسی قرار گرفته و مؤلفان کوشش کرده‌اند از رهگذر این مباحث نشانه‌ها و رمزهای تئاتری را در متن (نمایشنامه) و اجرا (صحنه) مورد واکاوای قرار دهند. تاریخچه نشانه‌شناسی و اینکه اصلاً نشانه‌شناسی در تئاتر چه کارکردهایی دارد و از چه چیز سخن می‌گوید و درباره کدام یک از عناصر نوشتاری نمایشی و اجرایی بحث میکند و روش‌شناسی در نشانه‌شناسی از چه اهمیتی برخوردار است و و در نهایت چیستی، چونی و چگونگی تولید معنی از دیگر مباحثی است که این کتاب به طور مفصل و مبسوط به شرح و تبیین آن می‌پردازد. پیش از انتشار این کتاب، کتاب‌های تخصصی دیگری در حوزة نشانه‌شناسی و نیز نشانه‌شناسی تئاتر و سینما توسط مؤلفان خارجی و مترجمان ایرانی نوشته و ترجمه شده و به بازار نشر راه یافته است. همچنین در این زمینه مقالات تخصصی نیز در فصلنامه‌های فرهنگی ـ هنری یا تخصصی همچون فارابی، تئاتر، بنیاب، هنر و حتی ماهنامه‌های تخصصی نظیر نمایش و صحنه و سینما و ادبیات باز هم توسط مؤلفان و مترجمان و پژوهشگران هنر تألیف و ترجمه شده و به چاپ رسیده است. کتاب دنیای درام مارتین اسلین با ترجمه محمد شهبا، نشانه‌شناسی تئاتر و درام کر الام با ترجمه دکتر فرزان سجودی، عناصر نشانه‌شناسی رولان بارت به ترجمه مجید محمدی، پست‌مدرنیسم و نشانه‌شناسی در ادبیات داستانی نوشته حمیدرضا فردوسی، ساخت‌گرایی، نشانه‌شناسی، سینما تألیف علاء‌الدین طباطبایی، نشانه‌شناسی و زیبایی‌شناسی سینما نوشته یوری لوتمن و ترجمه مسعود اوحدی و نشانه‌ها و معنا در سینما نوشته پیتر وولن به ترجمه عبدالله تربیت و بهمن طاهری... و اسطوره امروز نوشته رولان بارت و ترجمه شیرین‌دخت دقیقیان از آن جمله کتاب‌هایی است که در این حیطه به زبان فارسی ترجمه و تألیف شده است.
علاقه‌مندی مترجم به مبحث نشانه‌شناسی تئاتر و نیز ضرورت ترجمه این کتاب در میان جامعه تئاتری و خالی بودن جای آن در میان کتاب‌های تخصصی سبب شده است که زینلو پس از فراغت از تحصیل دوره کارشناسی ارشد به سراغ ترجمه کل کتاب برود و آن را به اهالی هنر و به خصوص تئاتر معرفی کند. در خصوص چرایی این موضوع یعنی نشانه‌شناسی تئاتر مؤلف در همان مقدمه کتاب خود آورده است: «از زمانی که دست‌اندرکاران اجرایی تئاتر دریافته‌اند که نشانه‌شناسی تئاتر یک مقولة گستردة کاملاٌ آکادمیک است، نیاز به یک روش نشانه‌شناختی را مرتباً گوشزد کرده‌اند.»
با خوانش و مطالعه این کتاب خواننده علاقه‌مند درمی‌یابد که مثلاً نخستین کسانی که در علم نشانه‌شناسی فعالیت خود را آغاز کردند و جزء بنیان‌گذاران و سردم‌داران این علم ـ زبان بودند؛ افرادی همچون فردیناند دوسوسور زبان‌شناسی سوییسی و چارلز، اس.پیرس، فیلسوف آمریکایی در این امر همت گماشتند. مکتب نقد ادبی صورت‌گرایی که در میان آنان افرادی همچون رومن یاکوبسن، ویکتور اشکلوفسکی، بوریس توماژفسکی بودند، همچنین ولادیمیر پروپ و ای جی.گرماس، رولان بارت، ژیری ولتروسکی و اعضای مکتب پراگ، تدوژکوزان و نیز پاتریس پاومیس (نشانه‌شناسان لهستانی و فرانسوی) دیگر فعالان جنبش نشانه‌شناسان و نشانه‌شناسی بودند.
این کتاب همچنین به این پرسش پاسخ می‌دهد که چگونه می‌توان ساختارهای متن و فعالیت رمزگشایی خواننده (در بحث نشانه‌شناسی متن) را مورد بررسی قرار داد. در این خصوص مؤلفان به ساختار در پیرنگ (پلات) (plot) ، داستان و پیرنگ، قراردادهای پیرنگ نمایشی و زمان، تکنیک‌های آشنایی‌زدایی، شخصیت و کارکردهای آن، نشانه‌شناسی شخصیت، شخصیت به مثابه قرارداد، شخصیت و چارچوب، شخصیت و روان‌شناسی، بازیگر و شخصیت، دیالوگ و کارکردهای آن و نقش دیالوگ در تراژدی و کمدی بورژوایی، درام رادیکال، دستورهای صحنه بیرون دیالوگی و درون دیالوگی به روایت تألیفی دستورهای صحنه و چشم‌اندازهای تاریخی و کلی آن می‌پردازند.
یکی از ویژگی‌های این بخش، یعنی حوزه نشانه‌شناسی متن، در این کتاب این است که مؤلفان کوشیده‌اند از همان ابتدا با نام بردن چند متن از چند نمایشنامه‌نویس به خصوص برای پرداختن به عناصر متن در حوزه نشانه‌شناسی و تبیین و تشریح آن برای خواننده بپردازند. متن‌هایی که مؤلفان در این کتاب از منظر عناصر متنی، به تشریح نشانه‌شناسی آنها می‌پردازند به این ترتیب است:
اودیپ شهریار نوشته سوفوکل، هرکس نوشته آنون، آنچه که دلخواه توست نوشته شکسپیر، فدرا نوشته راسین، راز لیدی آدلی نوشته هزل وود، باغ آلبالو نوشته آنتوان چخوف، هدا گابلر نوشته ایبسن، مادر نوشته برشت، آخر بازی نوشته بکت و دختران برتر نوشته چرچیل.
در بخش دوم یعنی اجرا یا نشانه‌شناسی اجرا مؤلفان تأکید کرده‌اند که «اعضای مکتب پراگ اولین کسانی بودند که دریافتند هر چیزی که در قالب تئاتر به تماشاگر عرضه می‌شود، یک نشانه است.» همچنین در این بخش نقش تأثیرگذار کارگردان در سازماندهی نظام‌های نشانه‌ای فعال در اجرا مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این خصوص نقش بازیگر به عنوان نشانه و بازیگر و طبقه‌بندی نظام‌های نشانه‌ای، معماری و رمزهای مکانی، ترکیب‌های بازیگر، تماشاگر و علم نشانه‌شناسی حرکت و تماشاگر و تولید معنا به صورت مبسوط توضیح داده و تشریح می‌شود. در این بخش نظرها و نگاه‌های کرالام، کوزان، ولتروسکی و مارتین اسلین در خصوص نظام‌های نشانه‌ای اجرایی مورد اشاره قرار گرفته است به خصوص نظام نشانه‌ای کوزان در عمل و طبقه‌بندی کوزان از نظام نشانه‌ای در قالب جدول نوشته و توضیح داده شده است.
تنظیم نظام نشانه‌ای در اجرا و عمل به عنوان یک الگو به تحلیلگران و منتقدان تئاتر کمک شایانی میکند تا برای بازکاوی اجرای تئاتری از منظر نشانه‌شناسی به کدام عناصری از اجرا بپردازند تا رمزگان‌های صحنه‌ای و اجرایی و حتی متنی را در تحلیل‌ها و نقدهای خود برای مخاطب (تماشاگر، خواننده و شنونده) بگشایند این جدول همچنین کمک میکند تا با دیدگاه‌های کوزان نشانه‌شناسی به شکل سریع‌تر و دقیق‌تری آشنایی پیدا کنند.
یکی از مهم‌ترین مباحثی که در این بخش (اجرا) به آن پرداخته و توجه می‌شود و نشانه‌شناسان آن را از نظر دور نمی‌دارند، نقش تماشاگر در تولید معناست و در این خصوص پاتریس پاویس معتقد است که نقش تماشاگر در تولید معنا را نباید از نظر دور داشت زیرا که سطوح تعبیر در مورد هر تماشاگر متفاوت است. همچنان که نشانه‌شناسان در تحقیقات اخیر خود ثابت کرده‌اند که مرکز توجه نشانه‌شناسی را از بازیگر به تماشاگر منتقل کنند. همچنان که مؤلفان در این باره با یادآوری نظریه پاویس تلاش می‌کنند اهمیت آن را در نزد خواننده کتاب خود مورد تأکید قرار دهند.
خوانش تصویر، رمزگذاری و رمزگشایی‌ها، نشانه‌شناسی اجتماعی و نظریات دیوید هال، رابرت هاج و گوشتر کرس و پی‌یر گیراد در خصوص رمزپردازهایی که به برقرار ارتباط و دلالت اجتماعی در یک نمایش می‌شود نیز در این فصل تشریح می‌شود. خواننده با مطالعه این بخش درمی‌یابد که برای خوانش‌های تصویری کارگردان، نشانه‌های اجتماعی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند زیرا که همچنان که گیراد به آن معتقد است: «نشانه‌های اجتماعی به طور طبیعی تصویری بوده و با نشانه‌های زیبایی‌شناسی در ارتباطند و از خلال این بحث متوجه می‌شود که این نوع نشانه‌ها هم به لحاظ فرهنگی و هم به لحاظ تاریخی خاص‌اند و نشانه مکانی اکثراً دارای پیچیدگی و ابهام است.»
نکته با اهمیت دیگری که در این کتاب از آن سخن به میان می‌آید، نقش تماشاگر و رمزگشایی میزانسن از سوی اوست که ابتدا نظر پاویس درباره تعریف میزانسن بیان می‌گردد و سپس چگونگی به اجرا درآمدن متن و نشانه‌هایی که کارگردان از طریق مکان، اشیا، بازیگران و حرکات آنها در صحنه قرار می‌دهد، به تفصیل به آن می‌پردازد. مؤلفان در پایان کتاب خود در یک نتیجه‌گیری کلی از نگارش و تألیف این کتاب کرده‌اند و یادآور شده‌اند. ارائه یک توصیف کلی از نشانه‌شناسی متن نمایشی و اجرای تئاتری به خواننده است. مسئله‌ای که در این کتاب در بخش پایانی به آن اشاره شده و مؤلفان یادآوری کرده‌اند جنبه‌های دیگری از نظام‌های نشانه‌ای تئاتری وجود دارد که بایستی بر روی آنها تحقیقات نشانه‌شناسی انجام شود از جمله بازیگر به عنوان یک نشانه در حوزه متن و اجرا، تئاتر زنان و اهمیت نقش جنسیت در بافت‌های اجرایی، همچنین نقش تماشاگر به عنوان یک نشانه مهم است که هنوز نیاز به پژوهش‌های نشانه‌شناسانه دارند یا حتی نظریه‌پردازی‌هایی در این موضوعات است که نظریه‌پرداز نشانه‌شناسانه در مورد فعالیت رمزگشایی تماشاگر یک وظیفه ضروری محسوب می‌شود.
در واقع این کتاب می‌کوشد کلیدهای نشانه‌شناسی نمایشنامه‌ای و اجرایی را به کسانی که علاقه‌مند به تفحص و تحلیل و غور در این موضوعات هستند ارائه دهد و البته تا اندازه بسیار زیادی هم موفق به ارائه آنها می‌شود.
یکی از ویژگی‌های دیگر این کتاب، پیشنهادهایی درخصوص مطالعات بیشتر برای خوانندگان خود است که به صورت تخصصی آنها را معرفی میکند. این پیشنهادها هم در قالب مقاله و هم در قالب کتاب است که شامل شکل متن، شخصیت، دیالوگ، دستورهای صحنه و تئاتر به عنوان نظام نشانه‌ای، بازیگر، صحنه، بافت‌های متن و اجرا، متون اجرا و تماشاگر می‌شود. در میان این پیشنهادها برای مطالعات بیشتر، متأسفانه در ایران تنها کتاب‌های نشانه‌شناسی بارت، دنیای درام اسلین، نشانه‌شناسی تئاتر و درام کر الام به زبان فارسی ترجمه شده است و خوانندگانی که به این کتاب‌ها و منابع دسترسی ندارند، فقط با اسامی چنین آثار و نشانه‌شناسانی آشنا می‌شوند و تنها باید متأسف شوند که هنوز این آثار به فارسی برگردانده نشده است.
زینلو البته در مقام مترجم کوشیده متن تخصصی و سنگینی همچون نشانه‌شناسی در متن و اجرای تئاتر را به نثر و زبان روانی برای خوانندگان فارسی زبان ترجمه کند. جدا از آنکه مترجمانی همچون دکتر فرزان سجودی، دکتر محمد شهبا و شیرین‌دخت دقیقیان به مسئله ترجمه در این امر پرداختند و زحمات فراوانی کشیدند، کوشش زینلو نیز در این خصوص ثمربخش بوده و شایسته تقدیر است. اما به نظر می‌رسد او برای ویرایش کتاب می‌بایستی یک بار دیگر به آن بازنگری کند تا به ترجمه روان‌تر و نثر شیواتری برای ترجمه و چاپ این کتاب دست یابد. به عنوان نمونه برخی جملات حرف اضافه یا ربط «که» یا «رای مفعولی» در جای درستی قرار نگرفته‌اند، برای همین موجب شده جمله ثقیل‌تر در نظر مخاطب آید یا حتی مفهوم جمله ترجمه‌شده را برای او پیچیده‌تر کند که در ذیل به چند نمونه از آنها می‌پردازم.
«از دیدگاه ما پیوند میان رویکردهای نشانه‌شناختی و برخی از نمایشنامه‌ها و اجراهای نمایشی به خصوص، یکی از شیوه‌هایی است که اجتناب از مشکلات دشوار نمایی، «که» در ابتدای این مقدمه به آنها اشاره شد، «را» به همراه دارد.» (صفحه ۱۴ از بخش مقدمه)
در این جمله دو حرف ربط «که» و یک حرف اضافه «را» چون در جاهای لازم قرار نگرفته‌اند و درک جمله را اندکی پیچیده کرده و خواننده را وادار به دو یا حتی سه بار و بیشتر به خوانندن آن میکند. با حذف جمله معترضه «که در ابتدای این مقدمه به آنها اشاره شد» یا قرار دادن آن در بعد از فعل «دارد» می‌توانستیم از ترجمه پیچیده اجتناب کنیم یا به روانی جمله ترجمه‌شده بیفزاییم.
نمونه دیگر این کاستی در ترجمه را در همین بخش مقدمه کتاب می‌خوانیم و می‌بینیم:
این امر ایجاب میکند «که» چگونگی «ساخته شدن» درام، یعنی کشف شرایط تولید معنی، «که» برای نمایشنامه هم وجود دارند، را در نظر داشته باشیم.» (صفحه ۲۳)
این جمله می‌توانست با توجه به نقش حرف ربط «که» یا حرف اضافی «را» به شکل روان‌تری ترجمه شود. به خصوص آنکه حرف اضافه «رای مفعولی» بایستی در جای خود قرار گیرد. همچنان که یادآور می‌شویم این حرف اضافة «را» به لحاظ دستور زبان فارسی هرگز نمی‌تواند در بعد از فعل قرار گیرد و اگر در جملات محاوره یا حتی نثر روزنامه‌ای و نیز نثر مکتوب کتاب‌ها به وفور از آن استفاده می‌شود، باید متذکر شویم چنین استفاده‌ای از آن «غلطِ غلط» است. این جایگیری نادرست حرف «را» و «که» متأسفانه در جملات و ترجمه کتاب بسیار دیده می‌شود و باز هم برای نمونه می‌توانم به جمله آغازین صفحه ۲۱۲ این کتاب اشاره کنم که با قرار دادن آنها در گیومه، در جمله ذیل می‌آورم:
«از نظر فرم و شکل، آخرین نوار کراپ نیز مانند آخر بازی در یک پرده نوشته شده است و با یک فصل طولانی از نمایش بدون کلام آغاز می‌شود «که» شرایط بازی «که» قرار است انجام شود «را» معرفی میکند.»
کاستی دیگر این کتاب که در چاپ آن اتفاق افتاده است، نبود تصویر برای توضیح بیشتر مطالب و مباحث مورد نظر است که مؤلفان به آن اشاره کرده‌اند و حتی جای خالی آن به عنوان یک نمونه در کتاب دیده می‌شود. نبود تصاویر جای خالی این تصاویر در این بخش‌های کتاب زمانی بیشتر احساس می‌شود که مترجم در فهرست کتاب خود به طور جداگانه آنها را در همان انتهای فهرست مطالب کتاب، فهرست‌بندی کرده است و خواننده وقتی که به آن صفحات رجوع میکند، تنها سه نمودار را شاهد می‌شود و هیچ اثری از تصویر یا تصاویر را نمی‌بیند. این نکته یعنی جای خالی تصویر یا نبود تصویر که در صفحه ۱۹۷ کتاب حتی در زیرنویس آن نیز به عنوان تصویر ۱ـ ۸ نوشته شده، کاملاً و به درستی دیده می‌شود، زیرا خواننده و بیننده کتاب هیچ تصویری از نمایش باغ آلبالوی مورد بحث را در این بخش از کتاب نمی‌بیند که به عنوان «گسترش متوالی تصاویر صحنه‌ای» در زیرنویس آن یادآوری شده است. امیدواریم در چاپ و ویرایش بعدی این تصاویر به کتاب اضافه شود.
در پایان یادآور می‌شوم که زحمت ترجمه کتاب از سوی مترجم و تلاش او برای انتشار و گسترش مبحث تخصصی و مهمی همچون نشانه‌شناسی تئاتر شایسته تقدیر و تشکر فراوانی است و امید می‌رود با کوشش‌هایی همچون او در این مبحث پایه‌ای نشانه‌شناسی تئاتر، مباحث نقد، تحلیل و نظری تئاتر در وهله اول و مباحث اجرایی و عملی تئاتر در وهله دوم، با پیشرفت‌های بسیاری روبه‌رو خواهد شد. به مترجم فرهیخته برای چاپ و ترجمه این کتاب خسته نباشید و تبریک می‌گوییم که یک راه ناهموار دیگری را در تئاتر ما هموار ساخت و یک کتاب پایه‌ای را به تئاترشناسان امروز ما هدیه داد.
آلن آستن و جرج ساونا مترجم داوود زینلو
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست