جامعه شناسی ادبیات

با وجود حضور محسوس "ادبیات" فارسی، جای "جامعه شناسی ادبیات" در ایران خالی است. آنچه بیشتر در اذهان هست، "اجتماعیات در ادبیات" است که با دکتر صدیقی شروع شد و دکتر روح الامینی …

با وجود حضور محسوس "ادبیات" فارسی، جای "جامعه شناسی ادبیات" در ایران خالی است. آنچه بیشتر در اذهان هست، "اجتماعیات در ادبیات" است که با دکتر صدیقی شروع شد و دکتر روح الامینی ادامه اش داد. البته، دکتر ایرانیان هم – که از نیمسال گذشته پس از بیش از بیست سال وقفه، دوباره تدریس در دانشگاه را آغاز کرده – در پیشبرد این رشته مؤثر بوده.

اما آنچه در "جامعه شناسی ادبیات" در ایران بیش از همه کارگر بوده، آثار محمدجعفر پوینده است که او هم زود رفت و – ظاهراً – با مرگش – قتلش – جامعه شناسی ادبیات با رکود مواجه شد. اگر پوینده زنده بود، بیشک بسیاری حرکتهای نو در این رشته پدید میامد؛ رشته ای که - همانند دیگر جامعه شناسی ها – در آفرینش هنری یک فرد را به تنهایی مورد نظر قرار نمیدهد و اثر را بیان نوعی آگاهی جمعی میداند که هنرمند با شدتی بیش از اکثر افراد در تدوین آن شرکت میکند.

پوینده با ویرایش ترجمهٔ اثر معروف روبر اسکار پیت، "جامعه شناسی ابیات" (ترجمهٔ دکتر مرتضی کتبی)، ترجمهٔ اثر گرانقدر لوسین گلدمن "دفاع از جامعه شناسی رمان"، ترجمهٔ "جامعه شناسی رمان: بالزاک، زولا، استاندال" نوشتهٔ جورج لوکاچ و نیز ترجمهٔ مقالات متعدد تأثیرگذار از صاحبنظران بی بدیلی چون آدورنو، باختین، کوهلر، گرامشی، گلدمن، لوکاچ و ... در کتابی با نام "درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات" اصلی ترین گامها را در ارائهٔ "ادبیاتِ جامعه شناسی ادبیات" برداشت و این گامها را با ترجمهٔ "سودای مکالمه، خنده، آزادی" (باختین) "جامعه، فرهنگ، ادبیات" (گلدمن) و نیز "مکتب بوداپست" (لوکاچ و شاگردان او) کامل کرد.

پوینده با ترجمهٔ این کتابها، اصلی ترین شاخه های جامعه شناسی ادبیات را به ایرانیان معرفی کرد: با "جامعه شناسی ادبیات" (اسکارپیت – مکتب دانشگاه بوردو) شاخهٔ پوزیتیویستی و با ترجمهٔ آثار لوکاچ، گلدمن و دیگران، شاخهٔ کمتر پوزیتیویستی – و به زعم من، ارزشمندتر - جامعه شناسی آفرینش ادبی را.

خلاصه اینکه، جامعه شناسی ادبیات در ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته؛ در حالیکه ادبیات ایران بیشک گنجایی مطالعات افزونتر را دارد.

پ.ن. یکی از افرادی که گویا پایان نامهٔ دکتری خود را در حوزهٔ "جامعه شناسی ادبیات" نوشته، دکتر شادرو – عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی – است که امروزه البته درسهای "آمار در علوم اجتماعی" و "روش تحقیق" و "تکنیکهای خاص تحقیق" را ارائه میکنند و همانها را هم بسیار استادانه.