جامع عباسی

اولین رساله عملیه به فارسی بر پایه فقه امامی اثر بهاءالدین عاملی معروف به شیخ بهائی فقیه امامی و دانشمند ذوفنون قرن دهم و یازدهم به نوشته مؤلف در ابتدای کتاب شاه عباس اول که به نشر مطالب دینی توجه و اهتمام داشت از او خواست تا کتابی تألیف کند شامل آن بخش از مسائل احکام و آداب شرعی که اغلب مورد نیاز مردم است

اولین رساله عملیه به فارسی بر پایه فقه امامی اثر "بهاءالدین عاملی" معروف به شیخ بهائی فقیه امامی و دانشمند ذوفنون قرن دهم و یازدهم. به نوشته مؤلف در ابتدای کتاب شاه عباس اول که به نشر مطالب دینی توجه و اهتمام داشت از او خواست تا کتابی تألیف کند شامل آن بخش از مسائل احکام و آداب شرعی که اغلب مورد نیاز مردم است.

شیخ بهائی نیز تدوین کتابی را طراحی کرد که جامع تمام مسائل فقهی مورد نیاز عموم مردم باشد و چون این اقدام را به درخواست شاه عباس انجام داد و کتاب را به او اهدا کرد آن را "جامع عباسی" نامید.

شیخ در طرح خود مطالب "جامع عباسی" را در بیست باب گنجاند، ولی به گفته شاگرد او "نظام‌الدین محمد ساوجی" پس از تألیف پنج باب نخست آن (طهارت، نماز، زکوة، خمس، روزه و حج) در ۱۰۳۱ درگذشت. بنا بر قول مشهور دیگر که بر اساس آن، سال درگذشت شیخ بهائی ۱۰۳۰ است، باید تاریخ اتمام باب پنجم این کتاب را نیز همین سال دانست.

بنابراین هرچند زمان آغاز تألیف "جامع عباسی" به درستی معلوم نیست؛ ولی می‌توان گفت که شیخ بهائی در سال‌های آخر عمر آن را تألیف کرده و شاید آخرین تألیف او بوده است.

پس از درگذشت شیخ بهائی "نظام‌الدین ساوجی" به فرمان شاه عباس تألیف "جامع عباسی" را ادامه داد و پانزده باب باقی مانده را مطابق طرح استادش به پایان رساند. سال اتمام آن ۱۰۳۲ ذکر شده است. برخی منابع از "محمدبن علی عاملی" و "زین العابدین حسینی" نیز به عنوان نگارندگان متمم‌های دیگری برای "جامع عباسی" نام برده‌اند.

اما تنها متمم مهم و مشهور که به همراه پنج باب نخست به عنوان کتاب جامع عباسی شناخته می‌شود متمم نظام الدین ساوجی است.با بررسی فهرست ابواب جامع عباسی می‌توان دریافت که موضوع نوزده باب آن کاملا فقهی است و شامل مسائلی است که معمولا در کتاب‌ها و رساله‌های فقهی مطرح می‌شود. برخلاف باب هفتم که درباره زیارت چهارده معصوم (علیهم السلام) و ایام ولادت و وفات ایشان است و فقهی نیست.

هر چند "جامع عباسی" مانند دیگر منابع جامع فقهی از باب طهارت آغاز و به باب دیات ختم می‌شود اما ترتیب ابواب آن و نیز سهم و اهمیتی که به هر باب داده شده است با دیگر آثار فقهی هماهنگ نیست؛ زیرا از سویی در برخی ابواب "جامع عباسی" چند مبحث مستقل فقهی یکجا آمده است. از جمله باب ششم که به موضوعاتی چون وقف، صدقه، قرض الحسنه، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر پرداخته است و نیز باب دهم که مباحث متنوعی چون اجاره، عاریه، امانت، غصب، ضمانت، مزارعه، مساقات، شرکت، مضاربه، وکالت، جعاله و لقطه را در بر دارد و از سوی دیگر موضوع برخی ابواب آن از منابع فقهی دیگر بسیار ریزتر و جزئی‌تر است. در این باره می‌توان به باب سیزدهم و باب چهاردهم استناد کرد که به ترتیب درباره شکار حیوانات و ذبح آنهاست در حالی که در منابع فقهی معمولا این دو موضوع یکجا آورده می‌شود. به علاوه شیوه کلی باب‌بندی "جامع عباسی" نیز اقتضا داشته که مباحث و موضوعات نزدیک به هم در یک باب بیاید.

شاید بتوان گفت که اختصاص دادن بابی مستقل به شکار حیوانات در قبال مبحث ذبح حیوانات از آن رو بوده که جامع عباسی به فرمان شاه عباس تألیف شده و شکار حیوانات عادت و سرگرمی رایج پادشاهان و امیران و وزیران بوده و جایگاه ویژه ای نزد آنان داشته است.

"جامع عباسی" اثری استدلالی نیست که در بر دارنده همه آرای فقهی و احتجاجات و اشکالات آنها باشد. بلکه کتابی فتوایی و مشتمل بر آرای فقهی مؤلف آن بر مبنای فقه امامی است. البته در مواردی مؤلف به اقوال و آرای دیگر اشاره کرده است، بدون آنکه یک نظر را ترجیح دهد. مهم‌ترین ویژگی "جامع عباسی" این است که نخستین کتابی است به فارسی که همه احکام شرعی مورد نیاز مردم را به زبانی آسان و با نثری بی تکلف و روشن بیان کرده به گونه‌ای که فهمیدن آن برای عموم مردم به سادگی ممکن بوده است.

از این رو نگارش جامع عباسی نقطة عطفی در سیر نگارش متون فقهی به شمار رفته و حتی آن را نخستین رساله عملیه به زبان فارسی دانسته‌اند. در واقع این کتاب در آن دوره کارکرد رساله های توضیح المسائل امروزی را داشته هرچند بیش از آنها آداب و سنن را با احکام فقهی در آمیخته است. مسائل جامع عباسی آن گونه که در رساله‌های توضیح المسائل متداول است، شماره‌گذاری نشده ولی هریک از ابواب آن به تناسب به بخش‌های کوچک‌تری با عناوینی از قبیل: مطلب، مبحث، فصل، بحث و قسم تقسیم شده است.

در میان تألیفات و رساله‌های متعدد شیخ بهائی در علوم و فنون مختلف، "جامع عباسی" شهرت و منزلت خاصی داشت و علاوه بر توده مردم مورد توجه فقیهان و از منابع و مراجع مهم آنان نیز بود. بسیاری از فقیهان در دوره‌های بعد بر آن حاشیه نوشته و فتواهای خود را در موارد مغایرت داشتن با فتواهای مؤلف بیان نموده‌اند.

برخی از این حواشی صرفا بر بخشی که خود شیخ بهائی تألیف کرده و برخی دیگر بر همه ابواب نگاشته شده است. حاشیه "محمدبن علی عاملی" معروف به ابن خاتون از نخستین حواشی بر "جامع عباسی" است که شخصی به نام "برهان تبریزی" با نظارت ابن خاتون در ۱۰۵۴ آن را تدوین کرده است. برخی منابع از ابن خاتون به عنوان شارح و نیز نگارنده متمم جامع عباسی یاد کرده‌اند که به درستی معلوم نیست همه این آثار یکی است یا باهم تفاوت دارند.

نسخه‌های خطی متعددی از "جامع عباسی" وجود دارد. این کتاب بارها در ایران و هند چاپ شده تا جایی که گفته‌اند شمردن چاپ‌های مختلف آن دشوار است. برخی از چاپ‌های آن منحصر به پنج باب نخست و برخی دیگر شامل تمام بیست باب است. شایان توجه است بعضی از این چاپ‌ها همراه با حواشی فتوایی برخی فقهاست. شهرت "جامع عباسی" سبب شده است تا در دوره‌های بعد آثار دیگری با پیروی از آن و الهام از شیوه نام‌گذاری و نگارش آن پدید آید. هریک از این آثار به نام یکی از شاهان نوشته شده است از جمله: جامع صفوی، جامع سلیمانی، جامع محمدی و جامع ناصری.

محمد رئیس زاده. دانشنامه بزرگ اسلامی