كوه لپ تاپ, دریای موبایل

گوشی های قدیمی دور ریخته می شود تا صاحبانشان همیشه آخرین فناوری روز را در جیب داشته باشند ظاهراً این كار احساس خوبی به آدم می دهد چیزی شبیه عقب نماندن از قافله

اگر اعداد فروش هر سال را از ۱۹۸۱ (سالی كه اولین گوشی تلفن همراه با یك كیلوگرم وزن و ۱۵ دقیقه زمان مكالمه به بازار آمد) جمع بزنید، سر به ۵ میلیارد می‌زند. مسلم است كه در حال حاضر، موبایل‌داران دنیا این تعداد نیستند.

این یعنی گوشی‌های قدیمی دور ریخته می‌شود تا صاحبانشان همیشه آخرین فناوری روز را در جیب داشته باشند. ظاهراً این كار احساس خوبی به آدم می‌دهد؛ چیزی شبیه عقب نماندن از قافله.

همیشه همین‌طور است. فناوری تازه‌ای ابداع می‌شود، بعد با هزینه هنگفت به تولید انبوه می‌رسد و پشت ویترین مغازه‌ها می‌آید. جامعه اول كمی با بهت و تردید از پشت شیشه نگاهش می‌كند و بعد ناگهان برای خریدنش هجوم می‌برد تا خلأیی را كه به یمن تبلیغات در زندگی‌اش احساس كرده‌ است پر كند.

با این نگاه، كمی كه به عقب نگاه كنید قرن‌های اخیر را طور دیگری خواهید دید. قرن ۱۸ این موتور با انقلاب صنعتی استارت خورد. قرن ۱۹ به پیدا كردن راه‌هایی برای تولید انبوه همه چیز گذشت و قرن بیستم به مصرف انبوه همه چیز. حكایت قرن بیست‌ویكم اما كمی متفاوت است چون زمین ظاهراً دیگر نمی‌تواند رفتار ما را تحمل كند.

مبل و تختخواب، تقریباً فرقی با اجداد سده‌های گذشته‌شان نكرده‌اند. همین‌طور است وضع كمد و بوفه و جاكتابی و بقیه لوازم منزلی كه برای كار كردن، جریان الكترون‌ها را بهانه نمی‌كنند. وضع وسیله‌های الكتریكی اما متفاوت است.

یخچال‌ها و لباسشویی‌ها و چرخ‌گوشت‌ها، هر چند سال، دگرگونی قابل توجهی را تجربه می‌كنند. این طرف طیف، تلویزیون‌ و لپ‌تاپ و رایانه و موبایل و دوربین و چیزهای كوچك دیگر نشسته‌اند؛ چیزهایی كه حجم كاتالوگ‌هایشان از خودشان بیشتر است؛ چیزهایی كه هنوز می‌شود خیلی سبك‌تر، كم‌مصرف‌تر، كوچك‌تر، كارآتر و زیباترشان كرد و این اتفاق همین حالا در حال افتادن است.

ویترین‌های هیچ راسته‌ای در تهران با سرعت ویترین‌های خیابان جمهوری عوض نمی‌شود و با این حساب عجیب نیست كه عمر مفید وسایل الكترونیكی و رایانه‌ای به ۳سال رسیده باشد. این را چند هفته پیش رئیس كمیسیون سخت‌افزار سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استان تهران اعلام كرد.

● سطل‌هایی چه فراخ...

وضع در كشورهای توسعه یافته بدتر است. علت هرچه باشد، نتیجه یكی است: زباله‌های الكتریكی و الكترونیكی یا WEEE. (Waste Electrical and Electronic Equipment) به این آمار و ارقام نگاه كنید:

▪ سال ۲۰۰۴ فقط در انگلستان ۲ میلیون رایانه پنتیوم خانگی دور ریخته شد.( این شاید ربطی به بحث ما ندارد اما جهت اطلاع بد نیست بدانید ۹۶ درصد دانش‌آموزان جهان سوم، مدرسه را بدون لمس یا مشاهده رایانه ترك می‌كنند).

▪ حجم زباله‌های الكتریكی و الكترونیكی دنیا، در آینده نزدیك به ۴۰ میلیون تن در سال می‌رسد، این یعنی هر نفر ۶ كیلوگرم.

▪ در انگلستان هر نفر به‌طور متوسط هر ۱۸ ماه، موبایلش را عوض می‌كند، این یعنی سالی ۱۵ میلیون موبایل. این عدد برای اروپا، ۱۰۵ میلیون موبایل است كه اگر روی هم بچینیدشان، ۳۴۲ برابر اورست بالا می‌رود.

▪ سرعت رشد این زباله‌ها در اروپا از همه زباله‌های دیگر بیشتر است. هر اروپایی سالی ۱۴ كیلوگرم در این تولید سهم دارد.

▪ هر سال بیشتر از ۶ میلیون وسیله الكتریكی در انگلستان دور ریخته می‌شود كه بیشتر از نصفشان هنوز كار می‌كنند یا به سادگی تعمیر می‌شوند.

حالتان بد شد؟ پس این را هم اضافه كنید: اگر علاقه مردم به مصرف همین‌قدر بماند تا سال ۲۰۵۰ ما ساكنان زمین به ۵/۸ سیاره مثل سیاره زیر پایمان، برای جذب دی اكسید كربن احتیاج خواهیم داشت، به ۶ سیاره برای تامین فولاد، ۵/۳ سیاره برای تأمین سیمان و ۵/۳ سیاره برای الوار و چوب. حرف از آینده بعید نیست. ۲۰۵۰ یعنی ۴۳ سال دیگر. خیلی از ما- اگر گرم شدن زمین دخلمان را نیاورده باشد- آن موقع هنوز زنده‌ایم.

● سموم خانگی

البته اگر كمی در جریان اعداد و ارقام تولیدات بشر باشید، می‌فهمید كه این عددها خیلی هم زیاد نیست. هرچه باشد ما در همین تهران خودمان روزی ۷ هزار تن زباله تولید می‌كنیم كه می‌شود سالی ۵/۲ میلیون تن و با این حساب ۴۰ میلیون تن زباله الكترونیك جهانی نباید چندان درد بی‌درمانی باشد.

مسئه اینجاست كه سایر زباله‌های خانگی را می‌توان دفن كرد یا سوزاند (و فقط نگران آلودگی كوتاه‌مدت زمین و هوا بود) یا حتی بازیافت كرد و لااقل كود ساخت. اما زباله‌های الكترونیك به این خوش‌برخوردی نیستند.

سرب، جیوه، كادمیوم و لیست بلندبالایی از مواد سمی دیگر، كم یا زیاد در این زباله‌ها حاضرند. ( درصد وزن نمایشگرهای CRT سرب است). زباله‌های الكترونیك، تنها ۲ درصد دورریز ایالات متحده را تشكیل می‌دهند اما وقتی پای زباله‌های سمی وسط باشد، این رقم به ۷۰ درصد می‌رسد و این زیاد است.

● به چین می‌رویم

اینجا گوییو است؛ شهری در استان شانتو چین كه می‌شود در مقابل دره سیلیكون كالیفرنیا، كوه یا سلسله جبال سیلیكون خطابش كرد. پر از تپه‌های كوچك و بزرگ زباله‌های الكترونیك كه از گوشه و كنار دنیا به‌صورت غیر رسمی و غیرقانونی سر از اینجا درمی‌آورند و پر از كارگران چینی‌ فقیری كه با چكش و اسكنه این تپه‌ها را احاطه كرده‌اند و می‌كوشند چیز به‌ درد بخوری از آنها بیرون بیاورند.

جایی كه چكش به‌كار نیاید، مشعل‌ها وارد عمل می‌شوند تا پلاستیك‌ها را بسوزانند و فلزها را باقی بگذارند. این یك روش كاملاً چینی برای بازیافت زباله‌های الكترونیك است: بسیار ارزان و بسیار پرخطر؛ چیزی كه در كشورهای تولیدكننده این زباله‌ها اصلاً پذیرفته شده نیست.

بخش بامزه ماجرا اینجاست كه بیشتر این وسایل از چند صدكیلومتر آن‌طرف‌تر- در استان‌های شرقی چین- از كارخانه بیرون آمده‌اند و حالا بعد از ۲-۳ سال، پیر و فرسوده به وطنشان برگشته‌اند یا برگشت داده شده‌اند.

كارگرهای چینی می‌توانند دلشان را به همین خوش كنند اما هندی‌هایی كه در دهلی و بنگلور یا كنیایی‌هایی كه در نایروبی همین كار را می‌كنند این دلخوشی را هم ندارند. برای آنها فقط سرطان و بیماری‌های دیگر می‌ماند.

● روش اروپایی

چین تا ابد نمی‌تواند این لطف را در حق دنیا انجام بدهد. كم كم سروصدای سازمان‌های ملل و حقوق بشر و كار و بقیه بلندتر می‌شود؛ بلندتر هم نشود، چین كم‌كم به اهمیت لطفی كه می‌كند پی می‌برد و قیمت الطافش را بالا می‌برد. اروپا این را می‌داند و پیش از این‌كه زیر كوهی از موبایل و لپ‌تاپ خفه شود به فكر چاره افتاده است.

طرح مدیریت زباله‌های الكتریكی و الكترونیكی (WEEE Directive) كه سال ۲۰۰۳ در اتحادیه اروپا به تصویب رسید كشورهای عضو را موظف می‌كند به ازای هریك از شهروندانشان سالانه ۴ كیلوگرم زباله الكترونیك را جمع‌آوری و بازیافت كنند.

كشورهایی مثل هلند و اتریش كمی بعد طرح را عملی كردند اما سایرین به دلایلی مثل پیچیدگی و هزینه زیاد، اجرای آن را به تأخیر انداختند.

یكی از آخرین سنگرهای مقاومت، انگلستان بود كه بالاخره از یك ماه پیش، اجرای طرح را با هزینه‌ای حدود ۱۲۰ میلیون پوند آغاز كرد. پیش‌بینی‌ها می‌گوید این هزینه تا ۲۰۱۷ به ۴۰۰ میلیون پوند می‌رسد كه خیلی از روش چینی گران‌تر است.

● لطفاً مصرف نشود

در بقیه جاهای دنیا هم اتفاق‌هایی افتاده یا در حال افتادن است. از سال ۲۰۰۴، شهروندان كالیفرنیا، در هنگام خرید تلویزیون و نمایشگرهای CRT، مبلغی را هم به عنوان هزینه بازیافت پرداخت می‌كنند.

در اروپا، كره جنوبی، ژاپن و تایوان، مسئولیت بیشتر متوجه تولیدكننده است و همه شركت‌های تولید لوازم الكترونیك موظفند ۷۵ درصد محصولاتشان را بازیافت كنند.

در اروپا، آمریكا و كانادا، روز ۲۳ یا ۲۴ نوامبر هر سال به عنوان روز بدون خرید (Buy Nothing Day) نامگذاری شده‌ است كه در آن عده زیادی در اعتراض به مصرف‌گرایی، یك روز را به‌جای خرید، تظاهرات می‌كنند. ما هنوز كاری نمی‌كنیم. ما وارد، مصرف و دفن می‌كنیم.

احسان لطفی