تعاون, اصول اجرایی تعاون و تطبیق آن با آموزه های اسلامی

تعاون به معنی همکاری به منظور تامین سعادت یا منافع متقابل است تعاونی انجمن ارادی و داوطلبانه ای از افرادی می باشد, که سازمانی را با نظارت دموکراتیک و به منظور تامین کالا و خدمات مورد نیازشان پدید می آورند مانع از سود بردن کسی به زیان دیگری می گردند

تعاون به معنی همکاری به منظور تامین سعادت یا منافع متقابل است. تعاونی انجمن ارادی و داوطلبانه ای از افرادی می باشد، که سازمانی را با نظارت دموکراتیک و به منظور تامین کالا و خدمات مورد نیازشان پدید می آورند مانع از سود بردن کسی به زیان دیگری می گردند. مفهوم و فلسفه تعاونی آن است که به تلاش و کوشش خودی بیش از حمایت و پشتیبانی بها داده شود تا از این طریق استعدادهای نهفته اعضا شکوفا گردد.( واسیلیشی ۱۹۹۹ (۱))

اندیشه ی تعاون و مساعدت اجتماعی برای حل مشکلات گروهی، از دیرباز در جوامع سنتی وجود داشته ولی به شکل قانونی و رسمی پس از انقلاب صنعتی مورد توجه قرار گرفته است.در ایران نیز واژه ی تعاون با تصویب قانون اساسی در سال ۱۳۰۴ شمسی پا به عرصه ی ادبیات حقوقی گذاشت. تا این زمان و یک دهه پس از آن نیز حتی یک تعاونی به شکل مدرن به وجود نیامد و اصولاً وجود چنین تشکیلاتی در ساختار اقتصاد کشور احساس نمی شد.( زاهدانی و ایمان ۱۳۶۱)

اتحادیه ی بین المللی تعاون (۲) در سال ۱۹۹۵ بیانیه ای جهت تعریف تعاونی ها صادر کرد:

تعاونی ها اجتماع مستقل از افراد هستند که به منظور تامین نیاز ها و هدف های مشترک اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی خود، از راه اداره و نظارت دموکراتیک موسسه ای با مالکیت مشاع با همدیگر به صورت اختیاری توافق کرده اند.

اتحاد و همکاری در تعاونی امری اصیل است و همه ی افراد رفع و ارضای حاجت های خود و دیگران را از راه همکاری و اتحاد بر راه ها و وسایل فردی ترجیح می دهند.آیه هایی از قرآن بر اتحاد و همکاری در تمام امور تاکید دارند.

۲. ۱)تعاون و همکاری در قرآن

خداوند متعال در آیه ۱۰۳ از سوره ی آل عمران می فرمایند:« همگی به ریسمان الهی چنگ زنید و پراکنده نشوید.» در مکتب اسلام خداوند به رسول اکرم فرمان می دهد که در کارها با مردم مشورت کند و مومنان را می فرماید که کارشان با مشورت با یکدیگر باشد و در نیکوکاری و پرهیزکاری با یکدیگر تعاون نمایند و مشاور هم فی الامر(اعراف/۱۵۹)، ای محمد در کارها با آنان مشورت کن وامرهم شورا بینهم(شورا/۳۸۱)، در کارها با یکدیگر مشورت کنید و تعاونو علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الثیم و العدوان(مائده/۲۱) در نیکوکاری و پرهیزکاری تعاون کنید نه در گناه و ستمکاری. چنین فرامینی شکل سازمان های اجرایی اداره عمومی و خصوصی را در جامعه اسلامی مشخص می نماید. واحدهای اقتصادی با چنین محتوایی سازمان می یابند و اداره می شوند. تصمیمات به طور مشورتی اتخاذ و اجرای آن با تعاون عمومی انجام می شود، پیروزی و موفقیت هر واحد اجتماعی و اقتصادی بدون شک به همکاری، همیاری و تعاون مردم وابسته است.

۲. ۲)تعاون و همکاری در گفتار معصومین

پیامبرصلوات الله علیه و آله می فرمایند:« لایَزالُ النّاسُ بِخَیرٍ ما أمَرُوا بِالمَعرُوفِ و نَهَوا عَنِ المُنکَرِ و تَعاوَنُوا عَلَی البِرِّ وَالتَّقوی‏؛ مردم همیشه در خیر خواهند بود تا وقتی که امر به معروف و نهی از منکر می‏کنند، و در نیکی و پرهیزکاری یکدیگر را یاری می‏رسانند.»(شیخ طوسی۱۳۷۶) از این گفتار از پیامبر اسلام(ص) نتیجه می شود که تعاون و همکاری انسان ها در کار های نیک خیر و سعادتمندی جامعه را بدنبال دارد. با توجه به اینکه اهداف اصول تعاونی بر پایه ارتقای منزلت انسانی مطرح شده است، لذا می توان نتیجه گرفت که اقتصادی که بر پایه ی اصول تعاونی شکل بگیرد سعادتمندی جامعه را بدنبال خواهد داشت و این امر از نظر اسلام امری ممدوح و پسندیده ای است.امام علی سلام الله علیه می-فرمایند:« مِن واجِبِ حُقُوقِ اللَّهِ عَلَی العِبادِ النَّصیحَةُ بِمَبلَغِ جُهدِهِم وَ التَّعاوُنُ عَلی‏ إقامَةِ الحَقِّ بَینَهُم؛از حقوق واجب خدا بر بندگان، خیرخواهی به اندازه توان، و یاری کردن یکدیگر برای برپایی حق در میان خود است.»( سید رضی۱۳۷۹) همان طور که از گفتار امیرالمومنین پیداست تعاون برای برپایی حق و عدل از حقوق واجب خدا بر بندگان شناخته شده است.پس می توان نتیجه گرفت که برپایی اقتصادی که بر پایه اصول تعاون شکل می گیرد در جامعه ی اسلامی امری ضروری است.

۲. ۳)اصول تعاونی ها

تعاونی ها بر ارزش های خودیاری، دموکراسی،برابری، انصاف و اتحاد استوار هستند. اعضای تعاونی به ارزش های اخلاقی، صداقت، آزادی، مسئولیت پذیری اجتماعی و دگرخواهی باور دارند که برای تحقق این ارزش ها اصولی معرفی شده است.

طبق بازنگری اتحایه بین المللی تعاون (۱۹۹۵)،اصول تعاون به قرار زیر می باشند:

اصل نخست، عضویت اختیاری و آزاد برای افراد: تعاونی ها سازمان های اختیاری هستند و عضویت در آن ها برای تمام افرادی که بتوانند از خدمات آن ها استفاده کنند و مسئولیت های ناشی از عضویت را بپذیرند بدون تبعیضات جنسی، اجتماعی، نژادی، سیاسی یا مذهبی آزاد است.

اصل دوم، حق مشارکت در مدیریت و کنترل فرآیند اقتصادی از طریق هر نفر یک رای: تعاونی ها سازمان هایی مردمی هستند و توسط اعضای خود، که فعالانه در سیاست گذاری و اتخاذ تصمیمات مشارکت می کنند، کنترل می شوند. مردان و زنانی که به عنوان نمایندگان منتخب خدمت می کنند در مقابل اعضا مسئولند. در تعاونی های سطح اولیه( شرکت های تعاونی) اعضا از حق رای مساوی برخوردارند(یک عضو، یک رای) و همچنین تعاونی ها درسطوح دیگر به شکلی دموکراتیک سازمان می یابند.

اصل سوم،مشارکت اقتصادی اعضا: تمام فعالان اقتصادی با مالکیت مشاع بنگاه و سرمایه ی آن برای رسیدن به اهداف اقتصادی با هم همکاری و مشارکت می کنند. این امر باعث می شود تا در دوران رونق اقتصادی همه ی فعالان اقتصادی به میزان کوشش خود از سود دوران رونق بهره مند شوند و در دوران رکود اقتصادی از کار اخراج نشوند بلکه با کوشش فراوان و بهره مندی کمتر موقعیت اقتصادی خود را حفظ کنند.

اصل چهارم: خودگردانی و عدم وابستگی: تعاونی ها سازمان هایی خودگردان و خودیار هستند که توسط اعضا کنترل می-شوند. اگر آن ها با سایر سازمان ها از جمله دستگاه های دولتی موافقت نامه ای امضا کنند یا از منابع دیگر سرمایه را تامین نمایند این کار را آزاد و به شرطی انجام می دهند که متضمن کنترل دموکراتیک توسط اعضا و حافظ خودگردانی تعاونی باشد.

اصل پنجم،آموزش، کارورزی، اطلاع رسانی به همه ی اعضا و افراد علاقه مند به فعالیت های اقتصادی: تعاونی ها برای اعضا، نمایندگان منتخب مدیران و کارکنان خود آموزش و کارورزی فراهم می آورند به طوری که آن ها بتوانند به نحو موثر به پیشرفت تعاونی کمک کنند آن ها عموم مردم، به خصوص افراد جوان و رهبران افکار عمومی را نسبت به ماهیت و فوائد تعاونی مطلع و آگاه می سازند.

اصل ششم، همکاری و مشارکت بین بنگاه های اقتصادی: تعاونی ها از طریق همکاری با یکدیگر در سازمان های محلی، ملی، منطقه ای و بین المللی به موثر ترین روش به اعضای خود خدمت کرده و نهضت تعاونی را تقویت می کنند.

اصل هفتم،توجه به جامعه و دگرخواهی: برای تحقق این اصل همه ی فعالان اقتصادی می کوشند تا اقتصاد تعاونی فراگیر شود و همه ی افراد با اندک سرمایه به تعاونی ملحق شوند و حتی بخشی از سود بنگاه های اقتصادی برای توسعه ی اقتصاد تعاونی اختصاص یابد.

نهضت تعاون نیز همواره درصدد است انسان های پایبند به فضایل اخلاقی و رعایت عدالت در مناسبت اقتصادی تربیت کند و به اعضای خود بیاموزد تا ضمن ادامه تلاش های فردی، کوشش های جمعی را نیز مد نظر قرار دهند و سعادت و رفاه خود را در همکاری و معاونت با دیگر افراد جامعه جست جو نمایند. این معنا با معیارهای اسلامی در اقتصاد مطابقت دارد. (طالب ۱۳۷۶)

۲۸ نفر از کارگران تعاون طلب در سال ۱۸۴۴ طبق اصول و ارزش هایی که حاصل از کسب تجربیات و مطالعات فراوانی که از گذشته داشته اند تعاونی را بنا نهادند تا از مفاسد اقتصاد سرمایه داری و لیبرالی بدور باشند.کامیابی آن ها در حل مشکلات اقتصادی سبب شد که اعضای بیشتری به این تعاونی روی آورند و آن را گسترش دهند. بعد ها این اصول و ارزش ها سرلوحه ی بسیاری از تعاونی های دیگر قرار گرفت که همگی در نوع خود موفق شده اند.علاوه بر اصولی که در بخش قبل بدان اشاره شد برخی دیگر از ارزش ها به عنوان اصول تعاونی راچدیل انتخاب شدند که عبارتند از:

اصل تعلق سود محدود به سرمایه: پیشگامان راچدیل برای توسعه و پیشرفت تعاونی ها" سرمایه " را لازم و ضروری تشخیص دادند ولی نظر آن ها استفاده از نیروی فعال افراد برای بهره برداری از سرمایه جهت رفع نیاز های مشترک آن ها بود نه استفاده از سرمایه به عنوان ابزاری جهت بهره کشی و استثمار افراد. بنابراین آن ها با این ادعای مالکان سرمایه، که بخش عمده از ارزش افزوده را سهم خود می دانستند و آن را اساس تعیین نرخ بهره سرمایه قلمداد می کردند، قویاً مخالف بودند و معتقد بودند که اگر قرار است بهره ای به سهام تعلق بگیرد، مبلغ آن باید محدود و ثابت باشد؛ زیرا مالکان سرمایه در مازاد منافع خالص شرکت سهمی ندارند.

اصل اختصاص مازاد برگشتی و سود به نسبت معاملات بین اعضا: انگیزه اصلی فعالیت های اقتصادی در شرکت های سهامی تحصیل سود است، ولی یک تعاونی که با اصول صحیح اقتصادی و مدیریت کارآمد اداره می شود باید سود آور باشد. قسمتی از سود حاصله به نسبت معاملات و همکاری های اعضا بین آن ها تقسیم می شود و قسمت دیگر به عنوان ذخیره برای مقابله با زیان های احتمالی و غیر مترقبه و همچنین تقویت بنیه مالی شرکت کنار گذاشته می شود.( عباسی۱۳۸۹)

با توجه به اصول گفته شده در اقتصاد تعاونی به طور خلاصه می توان ویژگی های بارز این نظام اقتصادی را به شرح زیر بیان نمود:

۱)در اقتصاد تعاونی هدف فعالان اقتصادی رفع نیاز های خود و دگرخواهی، توسعه مالکیت و ترفیع شأن انسان است؛فعالان اقتصاد تعاونی در برابر دیگران مسئولیت های اقتصادی و اجتماعی دارند.دگرخواهی و توجه به جامعه که یکی از ویژگی های نظام تعاونی است ریشه در آموزه های اسلامی دارد. پیامبر اسلام(ص) در این رابطه می فرمایند:« کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته»(مجلسی،ج۷۵،۳۸) همه ی شما نگهبانید و برابر مردم مسئولید...همچنین پیامبر اسلام(ص) درباره ی اهتمام به امور مسلمانان می فرمایند:« من اصبح و لا یهتمّ بامور المسلمین فلیس منهم؛ هر کس صبح کند و به امور مسلمانان اهتمام نورزد مسلمان نیست.» ( کلینی،ج۲، ۱۶۴)

۲)در اقتصاد تعاونی جایگاه سرمایه نسبت به اقتصاد سرمایه داری بشدت تنزل یافته و به جای آن منزلت و شخصیت انسانی ارتقاء یافته است. در اقتصاد تعاونی نتیجه فعالیت اقتصادی به خود اعضا باز می گردد، در حالیکه در اقتصاد سرمایه-داری، انسان به عنوان نیروی کار قلمداد می شود که مزد ثابتی دارد و مازاد فعالیت اقتصادی متعلق به سرمایه است ؛ به عبارت دیگر انسان اجیر شده ی سرمایه است و این امر در تضاد با آموزه های اسلامی می باشد. امام صادق علیه السلام می فرمایند:« مَن آجَرَ نَفسَهُ فَقَد حَظَرَ عَلَیهَا الرِّزقَ، وَ کَیفَ لاَیَحظُرُ عَلَیهَا الرِّزقَ وَ مَا اَصَابَه فَهُوَ لِرَبًّ آجَرَه؛ هر انسانی که خود را در کاری اجیر کند روزی را بر خود ممنوع کرده است، چگونه چنین انسانی روزی را بر خود ممنوع نکرده در حالیکه نتیجه زحمتش مال کسی که وی را اجیر کرده است.»( حر عاملی۱۳۸۹) از این گفتار امام صادق علیه السلام می توان نتیجه گرفت که محوریت داشتن سرمایه در اقتصاد سرمایه داری از لحاظ انسانی امری مذموم و ناپسند است. اما اقتصاد تعاونی که -انسان محور است نه سرمایه محور- مویدی بر این گفتار امام صادق علیه السلام است.شهید صدر معتقد است که:در نظام اقتصادی اسلام، تعالی و تکامل انسان هدف اصلی است. بنابراین سیستم توزیع نیز اصول دیگری دارد. در نظر اسلام مکانیسم بازار به تنهایی برای تعیین سهم افراد از تولیدات یک جامعه توانمند نیست؛ در توزیع ثروت و درآمد، انسان و سایر عوامل تولید در یک سطح قرار ندارند؛ در فعالیت های تولیدی وسایل مادی خادم انسان است و انسان هدف است نه ابزار.( صدر ۱۳۷۵)

۳)در اقتصاد تعاونی شرکت های تعاونی مردم محور هستند و در آن جدای از میزان سرمایه و سهام اعضا، هر نفر حق یک رای دارد و این در راستای حفظ منزلت و شأن انسانی است که در آموزه های اسلامی فراوان به آن تاکید شده است.

ناصر آسیابانی

۱) Wasylishy

۲) International Co-operative Alliance (ICA)