قرآن کریم و خشکسالی

برنامه ریزی, مدیریت آب و ذخیره سازی تولید

قرآن به عنوان کتاب هدایت آدمی به سوی کمالات شایسته بشری، دربرگیرندگی دو دسته از گزاره های شناختی و آموزه های دستوری است. این گزاره های شناختی و دستوری، موقعیت بشر را در هستی تبیین می کند و راه های دست یابی به موفقیت و کمالات را به وی می نمایاند.

در تحلیل قرآن ارتباط تنگاتنگی میان عمل انسان و وقایع طبیعی دیده می شود و این گونه نیست که هر یک راهی مستقل و جدا از هم را می پیمایند و رفتارها و کردارهای وی تأثیری در هستی و امور خلقی و تکوینی به جا نمی گذارد. بلکه در تحلیل قرآن نه تنها کردارهای انسان موجبات رشد و بهبودی وضعیت زیست گیاهان و جانوران را سبب می شود و یا آن ها را در موقعیت های خطرناکی چون نیستی گونه های مختلف گیاهی و جانوری قرار می دهد بلکه حتی در تحلیل قرآن بینش ها و باورهای آدمی می تواند در بهبودی و یا نابودی محیط زیست گیاهی وج انواری موثر باشد. از سویی سخن از تأثیر زیانبار رفتارها و کردارهای بشری به میان می آورد و می فرماید: ظهر الفساد فی البر و البحر بما کسبت ایدی الناس؛ به سبب کردارهای آدمی فساد و تباهی در خشکی ها و دریاها ظهور کرده است و محیط زیست گیاهی و جانوری دریا و خشکی در معرض خطر و نابودی قرار گرفته است و از سویی دیگر می فرماید که اگر مردمان ایمان می آوردند برکات زمین و آسمان ها بر ایشان فرو فرستاده می شد و آدمیان از محیط زیستی برخوردار همراه با آسایش و آرامش سود می بردند و یا با اشاره به مسئله استغفار و توبه کردن به درگاه خداوند سخن از ریزش باران ها و افزایش توانمندی به میان می آید و می فرماید: و یا قوم استغفروا ربکم ثم توبوا الیه یرسل السماء علیکم مدرارا و یزدکم قوه الی قوتکم؛ ای ملتم به درگاه پروردگارتان استفغار کرده و به سوی او بازگردید و توبه کنید تا آسمان باران های بسیارش را بر شما فرو فرستد و بر نیرو و توان شما بیافزاید.

در نگرش قرآن ربوبیت الهی و مقام پروردگاری خداوند عامل مهمی در افزایش و یا کاهش بارندگی شمرده شده است و هرگونه باور و کردار آدمی را با عوامل تکوینی مرتبط می سازد. بر این اساس نمی توان گفت که هر یک از عوامل تکوینی و تشریعی راه جداگانه ای را می پیمایند و ارتباطی میان باورها و ایمان ها و یا رفتارها و کردارهای آدمی از یک سو و مسئله خشکسالی و سیل و یا زلزله و دیگر بلایای طبیعی نیست؛ زیرا اگر به مسئله ربوبیت آفریدگار توانا و فرزانه توجه شود به روشنی دانسته می شود که خداوند برای هدایت بشر هر چند با تازیانه بلا و ابتلا و امتحان و ترساندن از دوزخ و مانند آن می کوشد تا آدمی را به تفکر و تدبر اندازد و از بیراهه به راه آورده و از کژی اندیشی و کژرفتاری باز دارد. از این روست که در تحلیل قرآنی مقام ربوبیت الهی است که آدمی را دچار امتحانات و ابتلائات متعدد می سازد تا یا به راه آید و یا ظرفیت ها و استعدادهای سرشته در ذات خویش را به فعلیت رساند و خود را به سوی کمالات بکشاند. مقام پروردگاری هر چند که گاه موجب می شود تا شخص در رفاه و به تعبیر قرآنی در سراء (نعمت ها و آسایش) قرار گیرد ولی گاه به ضراء (زیان و ضرر) می گیرد. از این رو نه وجود آسایش و نعمت نشان از کرامت و شرافت شخص است و نه ضرر و زیان دلیل بر دوری از خداوند و خوارسازی الهی می باشد.

خداوند در سوره فجر و چندین آیه دیگر دیدگاهی که افزایش رفاه در شخص و یا جامعه ای را دلیل بر هدایت بودن و کرامت ایشان و یا قرار گرفتن در سختی و یا کمبود را دلیل بر اهانت و خواری او در نزد خداوند تلقی می شود را به نقد می کشد و می فرماید که هیچ یک از افزایش و یا کاهش رفاه و آسایش و یا سختی و رنج و بلا دلیلی بر خواری شخص و یا کرامت و شرافت وی در نزد خداوند ندارد؛ زیرا بسیاری از این علل و عوامل از باب آزمون و امتحان است و خداوند شخص و یا جامعه ای را به هر یک از دوگانه های متضاد می آزماید تا ظرفیت های خویش را آشکار و یا از بیراهه بیرون آمده و در مسیر کمالی قرار گیرند. از این رو برخی از این امور می تواند از باب تنبیه و یا تبصره و آگاهی بخشی و تذکر باشد.

بر این اساس، شناخت این که کدام یک از ضراء یا سراء از باب تنبیه و یا تذکره و یا رحمت و نعمت بخشی است و کدام نیست نیازمند تامل و تدبر است. با این همه آن چنان که از آیات قرآنی به دست می آید گرفتاری جوامع به هر یک از بلایای طبیعی و غیرطبیعی می تواند مرتبط با عمل کرد جمعی جامعه باشد.

یکی از بلایای طبیعی که می تواند متاثر از عمل کرد و یا باورها و اعتقادات بشری باشد بلای خشکسالی است که در این نوشتار به آن پرداخته می شود و تحلیل خداوند از این مساله را بر اساس آیات وحیانی قرآن به دست داده می شود.

● امتحان به خشکسالی

یکی از تحلیل های قرآن نسبت به بلای خشکسالی آن است که این پدیده طبیعی از باب آزمون و امتحان مردمان جامعه و یا منطقه ای است. خداوند در آیه ۱۷ سوره قلم بیان می کند که خداوند اهل مکه را در عصر پیامبر(ص) به خشکسالی و قحطی مبتلا و آزموده است؛ زیرا چنان که شیخ طبرسی در مجمع البیان ذیل آیه بیان می کند مراد از واژه بلوناهم همان آزمودن ایشان به بلای خشکسالی و قطحی بوده است (مجمع البیان ج ۹ و ۱۰ص ۵۰۵)

خداوند در آیه ۱۵۵ سوره بقره اصولا یکی از روش های آزمونی خود را ایجاد خشکسالی و کمبود مواد غذایی و گرسنگی بیان می کند و می فرماید: و لنبلونکم بشی من... والجوع و نقص من الاموال؛ که بی گمان مراد از جوع و گرسنگی همان قحطی است که در آیه مسبب به جای سبب بیان شده است. در حقیقت خداوند می خواهد بیان کند که ما مردمان را به چیزی چون قحطی (گرسنگی) می آزماییم. (روح المعانی ج ۲ جزء ۲ص ۳۳ و تفسیر منیر ج ۲ ص ۳۸)

علت این امر در مواردی که خداوند در قرآن گزارش می کند دوری مردمان جامعه از خداوند و اوامر و آموزه های وحیانی او بوده است. خداوند از وضعیتی که قوم نوح به سبب کفر گرفتار آن شدند و به بلای طبیعی خشکسالی دچار شده بودند گزارش می کند و این مساله را مطرح می سازد که آنان چون به خداوند کفر ورزیدند و یا به آموزه های وحیانی خداوند عمل نکرده و آن را تکذیب کردند گرفتار مشکل خشکسالی شدند. از این رو از زبان پیامبرشان نوح(ع) از ایشان می خواهد که استغفار و توبه کنند و به سوی خداوند بازگردند تا از گرفتاری خشکسالی و گرسنگی و قحطی رهایی یابند (نوح آیات ۱۰ و ۱۱)

در عصر حکومت شاهی در مصر نیز خشکسالی سختی پدید آمد که مرتبط به اعتمال مردمان بود. این خشکسالی به سبب داستان معروف یوسف(ع) و تعبیر خواب آن حضرت معروف و مشهور است و همگان از آن اطلاع دارند (یوسف آیات ۴۳ تا ۴۸)

پدیده خشکسالی به سبب کفر و عناد فرعونیان در عصر موسی(ع) نیز در مصر تکرار می شود و آیات ۱۳۰ و ۱۳۱ سوره اعراف به این مساله می پردازد و می فرماید: و لقد اخذنا آل فرعون بالسنین و نقص من الثمرات لعلهم یذکرون؛ ما فرعونیان را به گرسنگی و کمبود در محصولات گرفتیم و آنان را دچار قحطی و کمبود موادغذایی کردیم تا شاید آنان پند گیرند و به راه توحید و عبودیت بازگردند.

قوم عاد نیز به سبب کفر و عناد و تکذیب و رفتارهای دور از تقوای خویش گرفتار خشکسالی و قحطی می شوند که آیه ۵۰ و ۵۲ سوره هود بدان پرداخته است. شیخ طبرسی در مجمع البیان می نویسد: از این که حضرت هود(ع) از مردمان و ملت خویش می خواهد که از کارهای خویش استغفار کنند و به سوی خداوند بازگردند و توبه کنند تا باران بر ایشان ببارد می توان دریافت که مردم هود به سبب گناهان و کفر خویش گرفتار خشکسالی شدند. از این روست که هود می فرماید که اگر توبه کنند خداوند رحمتش را بر آنان نازل می کند و از آسمان باران بر ایشان فرو می ریزد تا از خشکسالی و قحطی رهایی یابند.(مجمع البیان ج۵ و ۶ص ۲۵۸)

شیخ طبرسی با اشاره به آیه ۱۱۲ سوره نحل که درباره گرفتاری مردمان به جامه گرسنگی و ترس مطرح شده است می نویسد: گفته شده که مقصود از قریه و آبادیی که به این گرفتاری دچار شده بودند مردمان مکه بودند که خداوند آنان را به سبب کفرشان به هفت سال قحطی دچار کرده بود. (همان ص۶۰۰) زمخشری در کشاف آیه ۷۴و ۷۶ سوره مومنون را نیز به مساله قحطی و خشکسالی مکه نسبت می دهد و شان نزول آن را همان خشکسالی بر می شمارد.(کشاف ج ۳آیه ۱۹۷)

بسیاری از مفسران با اشاره به آیه ۴ سوره قریش می گویند: مراد از جوع در آیه قحطی و خشکسالی بوده که مردمان قریش بدان گرفتار شدند به گونه ای که آنان مردار و استخوان می خوردند (کشاف ج۴، ص۸۰۳ و نیز تفسیر التحریر و التنویر ج ۳۰ جزء ۳۰ص ۵۵۶)

به هر حال کفر و کردارهای دور از آموزه های وحیانی عاملی مهم درباره بسیاری از خشکسالی هایی بوده است که قرآن گزارش کرده است تا مردمان با آگاهی به علل خشکسالی خود را بازیابند و راه درست در پیش گیرند.

بنابراین از نظر قرآن از مهم ترین علل و عوامل خشکسالی می توان به شرک و دوری از توحید اشاره کرد که عامل مهم ابتلای قوم های عاد و نوح و قریش به بلای خشکسالی بوده است. (هود آیه ۵۰و ۵۲و نوح آیه ۱۰و ۱۱ و قریش آیه ۴)

از دیگر علل و عواملی که خداوند در قرآن به عنوان عامل مهم خشکسالی و قحطی بیان می کند گناهان و خروج ملت و جامعه ای از آموزه های وحیانی و تجاوز از حدود الهی است.

خداوند در آیه ۵۲و ۵۳ سوره هود این علت را مطرح می سازد. از این روست که از زبان پیامبران قوم از ایشان می خواهد تا از گناهان خویش استغفار کنند و با بازگشت و توبه به سوی خدا از شر بلای به ظاهر طبیعی خشکسالی برهند.

از دیگر علل و عواملی که خداوند در قرآن برای خشکسالی و قحطی بیان می کند کفران نعمت است که در آیه ۱۱۲ سوره نحل بدان اشاره شده است.

به هر حال علل و عواملی چند برای خشکسالی بیان شده است که کفر به خدا و کفران نعمت و گناه از مهم ترین علل و عواملی است که در آیات قرآن بدان اشاره رفته است. فلسفه آن هر چه باشد نمی توان از پندپذیری و بازگشت به خدا در آن چشم پوشید به این معنا که خداوند مردمان را به خشکسالی می آزماید تا از بیراهه به راه آیند و خود را در مسیر کمالی قرار دهند.

بنابر این می توان علت مهم باران و فراوانی روزی را در ایمان و بازگشت به خدا و توبه از گناهان و رفتارها و کردارهای پسندیده و نیک جست؛ از این روست که خداوند جامعه ای بتواند در مسیر کمالی قرار گیرد و به خدا ایمان و کردارهای پسندیده نیکی داشته باشد به عنوان جامعه نمونه یاد می کند که به سبب افزایش رزق و روزی آسمانی و زمینی در امنیت غذایی و آرامش روحی و روانی قرار می گیرد. (نحل آیه ۱۱۲)

● مبارزه با خشکسالی

با این که بر این باوریم که در تحلیل قرآنی کفر و گناه و شرک از مهم ترین علل و عوامل خشکسالی است و می توان با استغفار و توبه به سوی خدا و انجام کردارهای نیک و صالح از بلای خشکسالی گریخت ولی می توان گفت هر جامعه و نظام سالم حکومتی می بایست برای مبارزه با خشکسالی افزون بر کارهای معنوی و فرهنگی کارهای دیگری را نیز در پیش گیرد. از این رو است که آیات چندی به مساله برنامه ریزی مدیریت آب و غذا پرداخته است.

از جمله برنامه ریزی برای مصون ماندن از عوارض قحطی و خشکسالی می توان به مساله برنامه ریزی در تولید و توزیع مواد غذایی (یوسف آیه ۴۶ و ۴۷) و مدیریت آب و سدسازی و ذخیره سازی تولیدات و صرفه جویی در مصرف و نظارت و دخالت مستقیم دولت در تولید و توزیع مواد غذایی اشاره کرد. (یوسف آیات ۴۶ تا ۴۸)

تحلیل قرآن از مساله خشکسالی نشان می دهد که نمی بایست تنها به دعا و نیایش و تغییر بینش و نگرش بسنده کرد بلکه افزون بر فعالیت های فرهنگی و معنوی بر همگان به ویژه بر دولتمردان به عنوان مسئولیت اجتماعی لازم و ضروری است تا برای مدیریت آب و غذا دارای برنامه باشند و هیچ از امور پیش گفته از مسئولیت دولت نمی کاهد و دولت ها نمی توانند با اشاره به مساله کفران نعمت و یا افزایش گناه و مانند آن شانه از مسئولیت های خویش بیرون کنند.

منصور کریم خانی